Ο αξιακός πλούτος του αρχαίου ελληνικού δράματος και η διαχρονική δυναμική του είναι ζητήματα αναμφισβήτητα. Η κοινωνική και πολιτική σημασία και λειτουργικότητα που προσέλαβε το δράμα και το θέατρο στο πλαίσιο της αθηναϊκής δημοκρατίας είναι, επίσης, στοιχεία που έχουν επανειλημμένα συζητηθεί και αποδειχθεί στο πλαίσιο της επιστημονικής έρευνας για το αρχαίο δράμα, διεθνώς. Το γεγονός ότι τα σωζόμενα κείμενα του είδους αυτού συνεχίζουν μέχρι τις μέρες μας να παρουσιάζονται επί σκηνής σε παγκόσμιο επίπεδο αλλά και ότι τα κειμενικά σημαινόμενά τους, μέσω του παραστασιακού γεγονότος, συνεχίζουν να προβάλλονται, να αποκωδικοποιούνται, αλλά και να διανοίγουν επιπλέον σήμερα την προοπτική ενός γόνιμου διαπολιτισμικού και διακειμενικού διαλόγου ανάμεσα σε διαφορετικές πολιτιστικές παραδόσεις, υπήρξε κεντρικός άξονας του επιστημονικού και ερευνητικού προβληματισμού που αναπτύχθηκε στο πλαίσιο του προγράμματος VAST (Values Across Space and Time).
Στην πρώτη φάση του κληθήκαμε, ως ερευνητική ομάδα, με επιστημονικό υπεύθυνο τον Ομότιμο Καθηγητή του ΕΚΠΑ κ. Θεόδωρο Γραμματά και μέλη τον Ομότιμο Καθηγητή του Α.Π.Θ. κ. Σάββα Πατσαλίδη, την Καθηγήτρια του Τ.Θ.Σ. του ΕΚΠΑ κ. Καίτη Διαμαντάκου, τη Διδάκτορα, φιλόλογο και ηθοποιό, κ. Κόννη Σοφιάδου και την ομιλούσα, να διερευνήσουμε και να αναδείξουμε, σε ψηφιακό περιβάλλον, τον αξιακό πλούτο του αρχαίου δράματος, εστιάζοντας σε αρχετυπικές, διαχρονικές αξίες αλλά και σε έννοιες και ιδέες που προβάλλονται μέσω των κειμένων και αποτελούν δυναμικούς φορείς της δράσης στο πλαίσιο του δραματικού μύθου.
Στόχος μας δεν ήταν η απλή αναδίφηση και καταγραφή λεξημάτων και γλωσσικών στοιχείων, αλλά η ερμηνευτική προσέγγιση ενός αντιπροσωπευτικού σώματος κειμένων του αρχαίου δράματος, μέσα από την οπτική της ανάδειξης εννοιών και αξιών που επανέρχονται ως κειμενικά στοιχεία, σημασιοδοτούν όμως ουσιαστικά το κοσμοείδωλο της αρχαίας αθηναϊκής πόλης και συνιστούν δομικά στοιχεία του δράματος, έτοιμα να προσληφθούν σε μια αέναη διαδικασία επαν-ανάγνωσης και επαν-ερμηνείας από ένα σύγχρονο κοινό.
Η μεθοδολογία μας καθορίστηκε από τον σκοπό της έρευνας, σύμφωνα με τον οποίο στην πρώτη φάση θα έπρεπε να ανεύρουμε, να αναδείξουμε και να προσδιορίσουμε τη σημασία των αξιών και των εννοιών που είναι κειμενικά εγγεγραμμένες ώστε να ακολουθήσει, σε δεύτερη φάση, ο τρόπος με τον οποίο οι σύγχρονοι καλλιτέχνες προβάλλουν τις έννοιες αυτές στις σημερινές παραστάσεις αρχαίου δράματος και ο τρόπος με τον οποίο αυτές προσλαμβάνονται εν τέλει από τον σύγχρονο θεατή.
Στην πρώτη φάση του προγράμματος, ασχοληθήκαμε με την κειμενική ανάλυση και τη μελέτη του τρόπου με τον οποίο αναδεικνύονται οι αξίες ως εγγεγραμμένες έννοιες στα επιλεγμένα έργα. Τα μέλη της επιστημονικής ομάδας, μετά από σχετική συζήτηση και με βάση φιλολογικά, θεατρολογικά, γλωσσικά/υφολογικά αλλά και παιδαγωγικά, ιστορικά, κοινωνιολογικά στοιχεία και κριτήρια, κατέληξαν στην επιλογή αντιπροσωπευτικών έργων, που αποτέλεσαν το corpus της έρευνάς μας και ανήκουν τόσο στο είδος της τραγωδίας όσο και της κωμωδίας, προερχόμενα και από τους τρεις τραγικούς αλλά και από τον Αριστοφάνη.
Με αυτά τα κριτήρια επιλέξαμε:
Από τον Αισχύλο τα έργα: Αγαμέμνων, Χοηφόροι, Ευμενίδες, Ικέτιδες, Επτά επί Θήβας, Προμηθεύς Δεσμώτης
Από τον Σοφοκλή τα έργα: Φιλοκτήτης, Ηλέκτρα, Αντιγόνη, Οιδίπους Τύραννος
Από τον Ευριπίδη τα έργα: Εκάβη, Μήδεια, Ικέτιδες, Τρωάδες, Φοίνισσαι, Ελένη
Από τον Αριστοφάνη τις κωμωδίες: Αχαρνής, Εκκλησιάζουσες, Ειρήνη, Λυσιστράτη, Βάτραχοι, Πλούτος, Θεσμοφοριάζουσες
Η ερευνητική δουλειά είχε ως αφετηρία τη μελέτη των έργων καθώς και σχετικής βιβλιογραφίας, μέσα από την οποία οδηγηθήκαμε στον εντοπισμό των κεντρικών αξιών, των εννοιών και ιδεών, αλλά και των εννοιολογικών διπόλων, που κατέχουν σημαντική θέση στα σημαινόμενα του συγκεκριμένου κάθε φορά έργου.
Ας διευκρινίσουμε στο σημείο αυτό ότι, προκειμένου για την όσο το δυνατόν αρτιότερη μεθοδολογικά προσέγγιση, επιλέξαμε να προχωρήσουμε με διττό τρόπο: αρχικά στη βάση μιας προϋπάρχουσας ερευνητικής υπόθεσης που πρότεινε την ύπαρξη συγκεκριμένων ηθικών, κοινωνικών, πολιτικών, πολιτιστικών αξιών στα έργα της αρχαιοελληνικής δραματουργίας (corpus-based) και βασιζόταν στην ενδελεχή μελέτη της βιβλιογραφίας και κατόπιν, στη βάση μιας έρευνας καθοδηγούμενης από τα ίδια τα κείμενα (corpus-driven), έτσι ώστε η υπόθεση, δηλαδή το συγκεκριμένο εννοιολογικό φορτίο, να προκύπτει από τα ίδια τα σώματα κειμένων.
Με βάση αυτή τη σκοποθεσία, για κάθε ένα από τα δράματα, καταρτίστηκε ένας κατάλογος με τις ακόλουθες κατηγορίες ανάλυσης:
Μεθοδολογία έρευνας (Ι)
Το παρελθόν των αξιών
1. Τίτλος έργου
Αναφέρεται ο τίτλος, το είδος (τραγωδία/κωμωδία), ο συγγραφέας και το θέμα.
2. Σχέσεις/καταστάσεις/συνθήκες/περιεχόμενο
Παρουσιάζονται τα βασικά σημεία που συνιστούν το ουσιαστικό περιεχόμενο του έργου: οι ανθρώπινες, διαπροσωπικές, υπαρξιακές, ιδεολογικές συγκρούσεις, οι αντιπαραθέσεις εννοιολογικών πλεγμάτων, όπως πόλεμος/ειρήνη, νόμος/υποταγή, ελευθερία/εξουσία, σεβασμός/καταπίεση, δίκαιο/άδικο, άτομο/σύνολο, λογική/πάθος, καθήκον/υπερβολή, μέτρο/αμετροέπεια κ.ά.
3. Ιδέες, αξίες, μηνύματα
Αυτά που απορρέουν/προκύπτουν από τα προηγούμενα και συνιστούν περιεχόμενα του αξιακού και εννοιολογικού κόσμου του αρχαίου δράματος και της αρχαίας ελληνικής σκέψης, όπως: ανθρώπινα δικαιώματα, ανθρώπινη αξιοπρέπεια, μέτρο, δικαιοσύνη, ισότητα, σεβασμός, ορθός λόγος, διάλογος, ελευθερία, δημοκρατία.
4. Εμβληματικές αρχετυπικές διαχρονικές αξίες
Ποιες από τις προηγούμενες διαθέτουν ένα αρχετυπικό περιεχόμενο, αποτελούν εμβληματικά/κομβικά σημεία αναφοράς με παγκόσμια και διαχρονική ισχύ. Δημιουργούν την έννοια του «κλασικού» στον κόσμο των αξιών, όπως: ελευθερία, δημοκρατία, διάλογος, ανθρώπινα δικαιώματα, ανθρώπινη αξιοπρέπεια κ.ά.
5. Φορείς/πρόσωπα
Ποιοι είναι οι φορείς, οι ήρωες και τα συγκεκριμένα πρόσωπα στα έργα που αντιπροσωπεύουν και εκφράζουν αυτές τις αξίες;
6. Χωρία
Συγκεκριμένη παράθεση σημείων/αποσπασμάτων στα οποία σημαίνονται αυτές οι ιδέες/αξίες.
7. Ερμηνεία/περιεχόμενο
Ποια ερμηνεία έχει δοθεί σε αυτές τις αξίες; Ποια είναι η «κλασική/ κυρίαρχη» άποψη; Ποια είναι η θέση/αναγνώριση των αξιών αυτών στο ιστορικό παρελθόν;
8. Συναφείς αξίες σε άλλα (ομοειδή ή μη) κείμενα
Με ποιες άλλες αξίες/ιδέες σχετίζεται η συγκεκριμένη κάθε φορά, τόσο στο ίδιο, όσο και σε διαφορετικά έργα; Αποτελεί “κοινό τόπο” στην αρχαία ελληνική σκέψη ή μοναδικό γεγονός; Το περιεχόμενο της αναδιατυπώνεται και επανέρχεται με διαφορετικό τρόπο στα έργα του είδους (τραγωδία/κωμωδία) ή αλλού (λογοτεχνία, φιλοσοφία, ιστορία);
9. Σχόλια
Προσωπικός σχολιασμός/ερμηνευτική προσέγγιση των προηγουμένων.
Η καταγραφή αυτή αποτέλεσε πολύτιμο υποστηρικτικό υλικό και βάση για την έρευνά μας, αναδεικνύοντας το αξιακό περιεχόμενο των έργων με εργαλείο την κειμενική, δραματολογική ανάλυση αλλά και την ερμηνευτική διακειμενική προσέγγιση.
Αφού ολοκληρώθηκε η ανάρτηση των κειμένων, που αντλήθηκαν, σε αγγλική μετάφραση, από τη βάση δεδομένων της ψηφιακής βιβλιοθήκης Perseus, ακολούθησε η επισημείωση (annotation) των κειμένων από τις ερευνήτριες, με την αντιστοίχιση λέξεων, φράσεων ή και περιόδων λόγου με τις τρεις κατηγορίες που είχαμε ήδη καταρτίσει:
- KEY / MAIN CONCEPTS / VALUES / IDEAS
- EXPANDED / VARIOUS CONTENT
- OPPOSITE CONCEPTS / CONCEPTUAL COUPLES / BIPOLARITIES
Με ενδελεχή μελέτη εντοπίσαμε τις λέξεις που σηματοδοτούν αξίες, τις συνάψεις αυτών των λέξεων με άλλες μέσα σε σύντομες φράσεις, αλλά και την απόδοση του περιεχομένου των εννοιών αυτών μέσα σε ευρύτερα κειμενικά σύνολα (προτάσεις, περιόδους λόγου). Επειδή πρόκειται για θεατρικά έργα, ιδίως στην ανάδειξη των εννοιολογικών διπόλων, επισημειώθηκαν και πιο εκτεταμένα χωρία, με έμφαση σε στιχομυθίες ή αποσπάσματα από τον «αγώνα λόγων» μεταξύ των ηρώων.
Η επισημείωση δεν αναδεικνύει απλώς τις γλωσσικές επιλογές των συγγραφέων αλλά και τον τρόπο με τον οποίο προβάλλουν μέσα από τις γλωσσικές τους επιλογές το ιδεολογικό και αξιακό υπόβαθρο των έργων τους, τον τρόπο δόμησης γενικότερων και ειδικότερων ταυτοτήτων, μεταξύ των οποίων και οι έμφυλες ταυτότητες, και, γενικότερα, τις αναπαραστάσεις σχέσεων, συμπεριφορών, προτύπων και όρων της κοινωνικής, πολιτικής και πνευματικής ζωής της εποχής κατά την οποία γράφτηκαν και παραστάθηκαν τα έργα.
Οι περιορισμοί της έρευνας που αντιμετωπίσαμε σχετίζονταν με την ανάγκη που προαναφέρθηκε, για ερμηνευτική προσέγγιση των κειμένων και εντοπισμό των αξιών, στη βάση μιας συνθετικής μεθόδου, που θα λάμβανε υπόψη την κειμενική, γλωσσική, υφολογική ανάλυση σε συνδυασμό με τη μελέτη της βιβλιογραφίας.
Επίσης, θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι οι αξίες που εντοπίστηκαν στη διαδικασία αυτής της πρώτης φάσης δεν θα ήταν δυνατόν να δίδονται με μια μονοσήμαντη αντιστοιχία ανάμεσα στη γλωσσική μορφή και τις ποικίλες λειτουργίες τους (έμφαση, διαγραφή του χαρακτήρα, ρητορική λειτουργία, αναπαράσταση ταυτοτήτων ή στάσεων και άλλα) γεγονός που αφήνει περιθώρια για περισσότερες από μία ερμηνείες, οι οποίες πιθανόν να μην εντοπίστηκαν πάντοτε ή και να διέφεραν μεταξύ των ερευνητών/ερυνητριών.
Για τους λόγους αυτούς, στη διαδικασία της επισημείωσης, προχωρήσαμε κλιμακωτά, αξιοποιώντας δύο τρόπους: εντοπίζοντας αρχικά τις μονολεκτικές αναφορές και κατόπιν, επισημειώνοντας χωρία με συμφραστικές αποδόσεις των εννοιών, προχωρώντας δηλαδή από τις άμεσες στις έμμεσες αναφορές.
Στην πρώτη περίπτωση, που ενέχει έναν σαφώς μικρότερο βαθμό υποκειμενικότητας, είχαμε επισημείωση λέξης που ταυτιζόταν με την αντίστοιχη κατηγορία, όπως λ. χ. στο ακόλουθο απόσπασμα από τον Αγαμέμνονα του Αισχύλου, όπου ο Χορός λέει:
I tell you in the hour of [justice]Justice that you yourself, be sure of that, will not escape the peoples’ curses and death by stoning at their hand.
Στην περίπτωση αυτή η επισημείωση της λέξης justice αντιστοιχεί ακριβώς στην αξία justice της πρώτης κατηγορίας εννοιών (Key/Main Concepts/Values/Ideas).
Ακολούθως, προχωρήσαμε σε επισημειώσεις με βάση ευρύτερες λεκτικές συνάψεις, των οποίων το νοηματικό περιεχόμενο μπορεί να ερμηνευθεί ως ταυτόσημο ή πολύ σχετικό με μία από τις αξίες, τις έννοιες, τις ιδέες ή τα δίπολα που είχαν περιληφθεί στην πλατφόρμα. Αυτός ο δεύτερος τρόπος ενείχε έναν σαφώς μεγαλύτερο βαθμό υποκειμενικής ερμηνείας, αφού έλειπε η άμεση συσχέτιση του σημαίνοντος με το σημαινόμενο.
Λ.χ. στις Ευμενίδες, οι παρακάτω στίχοι, που εκφωνούνται από τη θεά Αθηνά και αναφέρονται στην ίδρυση του Αρείου Πάγου, κατηγοριοποιήθηκαν και επισημειώθηκαν με την αξία της δημοκρατίας, αφού θεωρήθηκε, σύμφωνα και με τη βιβλιογραφία, ότι αποδίδουν την καθίδρυση θεσμικών οργάνων στο πλαίσιο της δημοκρατίας και σηματοδοτούν το πέρασμα από το εθιμικό δίκαιο στη λειτουργία συγκεκριμένων θεσμών μιας ευνομούμενης πολιτείας:
[I will select judges of homicide bound by oath, and I will establish this tribunal for all time democracy]
Σε ένα αντίστοιχο παράδειγμα από κείμενο κωμωδίας, στην Ειρήνη, ο Τρυγαίος επικαλείται τον Δία και διερωτάται γιατί ο πατέρας θεών και ανθρώπων δεν βλέπει την καταστροφή που θα έρθει με την επικράτηση του πολέμου.
[Oh! Zeus, what art thou going to do for our people? Dost thou not see this, that our cities will soon be but empty husks? peace]
Εδώ η επισημείωση ανάγει το χωρίο αυτό στο εννοιολογικό περιεχόμενο της αξίας της ειρήνης και επισημειώνει με τη λέξη peace, αξιοποιώντας όχι μόνο το ευρύτερο κοινωνικό και πολιτικό συγκείμενο, το οποίο στη μελέτη της αριστοφανικής κωμωδίας λαμβάνει σημαντικότατες διαστάσεις, αλλά και προωθώντας την ερμηνεία των λεκτικών συνόλων με βάση την εμπλοκή των ομιλούντων προσώπων μέσα από την έκφραση συναισθημάτων ή στάσεων.
Γενικότερα, πρέπει να τονίσουμε ότι η διαδικασία της επισημείωσης προχώρησε με βάση τη μεθοδολογική συνέπεια που τέθηκε από την αρχή στις συναντήσεις της ερευνητικής ομάδας, στο πλαίσιο της οργάνωσης και του καθορισμού των επιμέρους σταδίων εργασίας.
Υπήρξε μια μεθοδολογικά συνεπής και αποδοτική διαδικασία, που δεν θα μπορούσε βέβαια να αποφέρει ταυτόσημες επισημειώσεις, όπως φάνηκε και στη διαδικασία ελέγχου που ακολούθησε, αλλά απέδωσε πλούσια ερμηνευτικά κλειδιά για τους μελλοντικούς αναγνώστες, με την εφαρμογή και τη χρήση σύγχρονων ψηφιακών εργαλείων, συμβάλλοντας στη βαθύτερη και ευρύτερη κατανόηση των κειμένων του αρχαίου δράματος και αναδεικνύοντας τις εμπρόθετες γλωσσικές επιλογές των συγγραφέων τους. Η ανάδειξη ηθικών, κοινωνικών, πολιτικών εννοιών και αξιών μέσα από τη μελέτη αντιπροσωπευτικών κειμένων της αρχαίας γραμματείας και η σύνδεση, στη δεύτερη φάση, με τις σύγχρονες παραστάσεις των έργων αυτών, μπορεί να αποτελέσει πολύτιμο υλικό για τους ειδικούς αλλά και το ευρύτερο κοινό και την εκπαιδευτική διαδικασία εν γένει, προκαλώντας γόνιμο προβληματισμό, δίνοντας ακόμη μεγαλύτερη δυναμική στον διαπολιτισμικό και διακειμενικό διάλογο που διανοίγει το θέατρο και αναδεικνύοντας τη διαχρονικότητα του αρχαίου δράματος, που επιμένει, σε μια ατέρμονη ανακύκληση, να φέρνει τον Οιδίποδα / άνθρωπο αντιμέτωπο με τα ερωτήματα και τους γρίφους της δικής του, κάθε φορά, Σφίγγας / ιστορικής πραγματικότητας.
Μαρία Δημάκη – Ζώρα
Αναπληρ΄΄΄ώτρια Καθηγήτρια Θεατρολογίας, ΠΤΔΕ ΕΚΠΑ
Η ομιλία εκφωνήθηκε την Τρίτη 25 Οκτωβρίου 2022, στο πλαίσιο της ημερίδας “Αποτελέσματα Έρευνας Ancient Greek Drama and Theatre. Values Across Space and Time”, στο Αμφιθέατρο Ι. Δρακόπουλος του Πανεπιστημίου Αθηνών.
