Δέκα μαθητές μιας τάξης μιας μικρής πολωνικής πόλης καλούνται στη σκηνή για μια ιδιότυπη συνομιλία με την Ιστορία. Συγκεκριμένα με τα ιστορικο-κοινωνικά γεγονότα που σημάδεψαν και καθόρισαν τη ζωή τους και που ηθελημένα ή μη τους μετέτρεψαν σε θύτες και θύματα.
Σε μια πορεία αυτογνωσίας, χωρίς την παραμικρή δυνατότητα διαφυγής, εξιστορούν τη «δική τους αλήθεια», θέτοντας συνεχώς το ερώτημα σχετικά με τη δική τους ατομική και συλλογική ευθύνη, για το «αν μπορούσαν να κάνουν κάτι άλλο από αυτό που τελικά έκαναν». Αν και όποια καταφατική ή αρνητική απάντηση δεν είναι ικανή να αλλάξει ούτε να εξιλεώσει τους μαθητές αυτής της τάξης, μιας που όλοι είναι νεκροί πια, ίσως να αποτελεί για μας τους θεατές του σήμερα μια ισχυρή σήμανση για τις ευθύνες που μας αναλογούν στους δύσκολους καιρούς που βιώνουμε.
Εδώ έγκειται η ξεχωριστή πολυσημία αυτού του έργου. Ο Σλομποτζιάνεκ, αξιοποιώντας τη θεατρική ευρωπαϊκή παράδοση από τους αρχαίους τραγικούς και τον Σαίξπηρ μέχρι τον Μπρεχτ και τον Καντόρ, συνθέτει μια στρωματογραφία πολυεπίπεδη μαθητών μιας τάξης μέσα από μια σειρά 14 μαθημάτων δομημένων σε ομόκεντρους κύκλους. Η απουσία δασκάλου τους αναγκάζει να γίνουν οι ίδιοι φορείς αγωγής επώδυνων μαθημάτων ιστορίας με συγκυρίες γεγονότων που τους στοίχειωσαν για όλη τους τη ζωή. Με εργαλείο την αφήγηση – μαρτυρία και την αναπαράσταση σε κομβικά σημεία αποκαλύπτουν σε εμάς, ότι σε ακραίες κοινωνικο-πολιτικές καταστάσεις, όπου οι ιδέες συρρικνώνονται σε άκαμπτες ιδεολογίες και καταντούν ιδεολογήματα, οι ηθικές και ανθρωπιστικές αρχές παραβιάζονται, οι άνθρωποι σε συνθήκες σύγχυσης, νομίζοντας ότι θα γλυτώσουν τον εαυτό τους, συμπεριφέρονται αγελαία και γίνονται εχθροί του εαυτού τους και έρμεα των άλλων. Ακόμα κι αν πρόκειται για τους μαθητές μιας τάξης που συνδέονται με κοινούς σχολικούς δεσμούς και αξίες. Οι μαθητές της τάξης χωρίς ίχνος διδακτισμού και κρατώντας αποστάσεις καταμαρτυρούν τα γεγονότα που δίχασαν ανελέητα τους καθολικούς πολωνούς και τους εβραίους πολωνούς. Σίγουρα η δράση εκτυλίσσεται σε μια πορεία συμβάντων που προηγήθηκαν και ακολούθησαν την καύση των εβραίων συμμαθητών τους και κατ’ επέκταση των εβραίων γειτόνων τους στο μύλο, μιας ανελέητης πράξης που συντελέστηκε με την ανοχή των ναζί και με τη δική τους εξ ολοκλήρου ευθύνη και εμπλοκή. Όμως χωρίς να μειώνεται καθόλου η αποτρόπαιη αυτή πράξη πρέπει να δει κανείς μέσα από την εξελικτική πορεία των μαθημάτων, πως ο σπόρος του ρατσισμού και της μισαλλοδοξίας χτίζεται σταδιακά μέσα από μικρά περιστατικά και προκλήσεις, που αντανακλούν και τις πολιτικές εξελίξεις και ιστορικές συγκυρίες. Πως οι μικρές σπίθες φουντώνουν και γίνονται πυρκαγιά από την απουσία μιας δημοκρατικής εκπαίδευσης, που θα λειτουργούσε ως ανάχωμα στις μεθόδους που έντεχνα χρησιμοποιεί ο κατακτητής -σοβιετικός στρατός, ναζί – αξιοποιώντας τον σπόρο του διχασμού. Αλλά και μετά το κορυφαίο μάθημα της καύσης οι επιζώντες συμμαθητές δε σταματούν να βασανίζονται, ανεξαρτήτως από το βαθμό εμπλοκής και συμμετοχής τους στα γεγονότα.
Τι είναι αυτό που τελικά απομένει σήμερα από αυτόν τον μικρόκοσμο της τάξης με οικουμενικές αναφορές και διαστάσεις, ίσως τα τραγούδια που βρίσκονται ανάμεσα στα μαθήματα και θυμίζουν τη σχολική ζωή, τα όνειρα και τις φιλοδοξίες, την ανεμελιά και το παιχνίδι των σχολικών μας χρόνων με μόνη σταθερή αξία την αναζήτηση νοήματος στα ντοκιμαντέρ για τα ζώα και τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα.
Τάκης Τζαμαργιάς
17/4/2017
