Κατ’ αρχάς θα ήθελα να ευχαριστήσω εκ βαθέων τον κ. Γραμματά και τις εκδόσεις Παπαζήση για την τιμητική πρόσκληση να συμμετάσχω στην παρουσίαση του καινούργιου βιβλίου του «Ο Περσέας και η Ιδάλια στο θέατρο», που είναι ένα από τα πιο όμορφα βιβλία που διάβασα πρόσφατα και μία από τις πιο καλαίσθητες εκδόσεις που είδα. Ο κ. Θόδωρος Γραμματάς παραμένει πάντοτε για μένα ένα είδος μέντορα και του οφείλω τη μύηση στη συστηματική επιστημονική και ακαδημαϊκή ενασχόληση με το γνωστικό πεδίο του Θεάτρου στην Εκπαίδευση και του Θεάτρου για ανήλικους θεατές. Είναι, άλλωστε, ο πρώτος που ουσιαστικά μελέτησε με επιστημονική μέθοδο, συνέπεια και εμβρίθεια αυτούς τους γνωστικούς χώρους στην Ελλάδα και διάνοιξε απλόχερα τις προοπτικές για μελέτη και έρευνα σε νεότερες και νεότερους μελετητές.
Αυτό το ίδιο ρηξικέλευθο πνεύμα, τολμηρό και καινοτόμο, τον διακρίνει πάντοτε και είναι αυτό που τον οδήγησε στη σύλληψη και την υλοποίηση της ιδέας αυτού του εξαιρετικού βιβλίου που τιτλοφορείται «Ο Περσέας και η Ιδάλια στο θέατρο». Εδώ τα δύο εγγόνια του συγγραφέα, ο Περσέας και η Ιδάλια, συζητούν με τον παππού σχετικά με το θέατρο, το περιεχόμενο του όρου και της έννοιας «θέατρο», την ιστορική εξέλιξή του αλλά και την ποικιλία των μορφών του και των δυνατοτήτων αξιοποίησής του.
Διαβάζοντας τον τίτλο δεν μπόρεσα να μην κάνω τον παραλληλισμό με την Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων, τον Πήτερ Παν στη χώρα του Ποτέ, αλλά και τη διακειμενική σύνδεση με προηγούμενα βιβλία του κ. Γραμματά, το Fantasyland και τη Χώρα του Τοτώρα, που αναφέρονται στο θέατρο για ανήλικο κοινό.
Εδώ όμως δεν έχουμε να κάνουμε με το θέατρο που απευθύνεται στα παιδιά αλλά με τα παιδιά που θέλουν να εισέλθουν στον κόσμο του θεάτρου, να το γνωρίσουν εκ των ένδον, σε όλες τις πτυχές και τις παραμέτρους του, να το οικειοποιηθούν, να το αγκαλιάσουν και να το αγαπήσουν, ως θεατές, αλλά και ως δυνάμει συντελεστές και μελετητές του. Πρόκειται για μια προσπάθεια μετάδοσης μιας πολύχρονης και πλούσιας γνώσης, μελέτης, εμπειρίας και έρευνας γύρω από θέματα θεωρίας και ιστορίας του θεάτρου στις νεότερες, στις πολύ νεότερες γενιές, που στέφεται με απόλυτη επιτυχία.
Η ιστοριογραφία του θεάτρου, ο επιστημονικός κλάδος που ερευνά, αναλύει, ερμηνεύει και συνθέτει την ιστορία του θεάτρου (γένεση, ανάπτυξη, μετεξέλιξη, σύγχρονη πραγματικότητα) βασίζεται σε μια πολύ σύνθετη διαδικασία αναδίφησης και μελέτης πηγών, καταγραφής τεκμηρίων, ερμηνευτικής προσέγγισης και συνθετικής παρουσίασης. Αυτή η ίδια η διαδικασία της ιστοριογραφίας, με τον χαρακτήρα της καταγραφής και της παράθεσης πηγών, τεκμηρίων, ονομάτων και γεγονότων, οδηγεί νομοτελειακά σε μια αφήγηση που σπάνια έχει ηδυσμένο λόγο και ακόμη πιο σπάνια (για την ελληνική βιβλιογραφία ποτέ έως τώρα), δεν είχε τη γοητεία, τη χάρη αλλά και την απλότητα του λόγου που απαιτείται για ένα ανήλικο (και όχι μόνο) κοινό.
Ο Θόδωρος Γραμματάς, με το ανά χείρας βιβλίο, συνέλαβε μια πολύ ωραία ιδέα που δεν θα ήταν εύκολο να πραγματοποιηθεί παρά μόνο από κάποιον που έχει ασχοληθεί εξίσου με τη μελέτη της ιστορίας και της θεωρίας του θεάτρου, αλλά και με το ανήλικο κοινό και τις ανάγκες του. Η έως τώρα πολύχρονη πορεία και ενασχόλησή του με το θέατρο αλλά και με την παιδαγωγική, με τα δύο αυτά εφαπτόμενα πεδία, είναι τα εφόδια που του έδωσαν την ευκαιρία να κάνει πραγματικότητα αυτή την ωραία ιδέα.
Σύμφωνα με τον Bruner (1960), «δεν υπάρχει κανένας λόγος να πιστεύουμε ότι οποιοδήποτε θέμα δεν μπορεί να διδαχθεί σε οποιοδήποτε παιδί, σχεδόν σε οποιαδήποτε ηλικία, σε κάποια μορφή»[1]. Αυτή τη διατύπωση φαίνεται να την συμμερίζεται απόλυτα και να την εφαρμόζει εδώ ο συγγραφέας, δίνοντας στο βιβλίο του σύνθετες και δύσκολες έννοιες θεωρίας του θεάτρου (όπως είναι λ.χ. η έννοια της θεατρικής σύμβασης), με τρόπο εύληπτο, ενδιαφέροντα, χωρίς υπερβολικές απλουστεύσεις αλλά και χωρίς επιτήδευση, ώστε να τις κατανοήσουν όχι μόνο οι ανήλικοι αναγνώστες αλλά και όσοι δεν έχουν μεγάλη οικείωση με την ιστορική και θεωρητική διάσταση της έννοιας του θεάτρου.
Δεν είναι όμως μόνο αυτή η παιδαγωγική, γνωστική διάσταση που βρίσκεται στη βάση της επιλογής που κάνει ο συγγραφέας σχετικά με τον τρόπο που δομείται και αναπτύσσεται το βιβλίο. Εκείνο που μου προξένησε ιδιαίτερο ενδιαφέρον και με κατέκτησε αμέσως μόλις άρχισα να το διαβάζω, πέρα από τα όσα προαναφέρθηκαν, είναι ο τρόπος με τον οποίο ξετυλίγεται ο μίτος της αφήγησης. Εδώ έχουμε να κάνουμε με τη μέθοδο των ερωταποκρίσεων, που πραγματώνει την ευρετική – ανακαλυπτική μάθηση, αλλά, κατά τη γνώμη μου, η αφήγηση λαμβάνει και μια ακόμη διάσταση, που της προσδίδει το ιδιαίτερο χρώμα της και συνδέεται ακριβώς με αυτό που ανέφερα στην αρχή για την υπόγεια διαδρομή που την συνδέει διακειμενικά με ιστορίες όπως αυτή της Αλίκης ή του Πήτερ Παν ή του Τομ Σώγερ και του Χακ Φιν ή και του «δικού» μας Πέτρου (της Άλκης Ζέη). Και αυτή η αίσθηση ενισχύθηκε όταν διάβασα την καταληκτήρια πρόταση του Προλόγου: «Ας μην ξεχνούμε ότι μέσα στα παραμύθια κρύβονται οι πιο μεγάλες και ουσιαστικές αλήθειες, τόσο για τους μικρούς, όσο και τους μεγάλους, που ενδεχομένως δεν μπορεί να ειπωθούν με διαφορετικό τρόπο».
Είναι ακριβώς αυτό, σκέφτηκα. Μια αφήγηση που ακολουθεί τις ατραπούς του παραμυθιού και μια ιστορία για το θέατρο που ρέει όπως το μεγάλο ποτάμι, αυτό που σύμφωνα με τις κοσμολογικές αντιλήψεις των αρχαίων αγκάλιαζε και περικύκλωνε ολόκληρη τη γη. Σε αυτό το σκηνικό που τεχνηέντως στήνεται στις σελίδες του βιβλίου, η περιπέτεια της γνώσης ακολουθεί μια παραμυθική αφήγηση, όχι στο λεκτικό βέβαια στα μοτίβα (γιατί ο συγγραφέας γράφει έναν λόγο απλό αλλά προσεκτικά ακριβή και διαυγή όσον αφορά την επιστημονική αλήθεια που σημαίνει) αλλά στη βαθύτερη δομή και στην ευρύτερη αισθητική.
Το βιβλίο χωρίζεται σε 7 κεφάλαια, από τα οποία το πρώτο και εκτενέστερο είναι η «Γνωριμία με το θέατρο». Εδώ η περιδιάβαση στον χρόνο και τον χώρο ακολουθεί μια γραμμική εξέλιξη, όπως είναι άλλωστε αναμενόμενο για μια ιστοριογραφία του θεάτρου, για μια ιστορική κατά βάσιν αφήγηση. Παράλληλα όμως δανείζεται τη γλυκύτητα μιας παραμυθικής αφήγησης που οδηγεί τους δυο μικρούς συνομιλητές του παππού (και όλους τους κατοπινούς αναγνώστες και αναγνώστριες του βιβλίου) να περιδιαβάζουν σε μεγάλους φωτεινούς δρόμους, αλλά και να διέρχονται μέσα από μονοπάτια, να βγαίνουν στα ξέφωτα για να ξαναμπούν όμως αμέσως σε σκιερά μισοσκότεινα σημεία του δάσους, να αναγνωρίζουν πρόσωπα και γεγονότα ήδη γνωστά αλλά και να ανακαλύπτουν με έκδηλο ενθουσιασμό καινούργιους δρόμους, γεμίζοντας τα καλάθια της γνώσης με φρεσκοκομμένα μούρα και αγριολούλουδα του δάσους του θεάτρου.
Τι εννοώ με αυτό;
Η περιδιάβαση αρχίζει με την αναδρομή στις απαρχές του θεάτρου, σε μια προϊστορική περίοδο, με τις τελετουργίες και τα πρωτόγονα δρώμενα που βασίζονταν στη μίμηση, με γνώσεις και πληροφορίες που προκαλούν τον θαυμασμό των παιδιών και φωτίζουν κάποια στοιχεία που εκείνα ήδη γνώριζαν, με νέο φως, από μια άλλη οπτική, αυτή της ιστορίας του θεάτρου. Ακολουθεί η μεγάλη περιπλάνηση των μικρών εξερευνητών στην ιστορική φάση ανάπτυξης της θεατρικής τέχνης. Εδώ ο άτλαντας εκτυλίσσεται σε όλη του τη μεγαλοπρέπεια και απαιτεί να ακολουθήσουν μια πορεία από την Ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα στον Μεσαίωνα και την Αναγέννηση και κατόπιν στη Νεότερη εποχή και τον σύγχρονο κόσμο. Βοηθοί στην περιπλάνηση είναι εδώ οι μάσκες, τα έθιμα και οι μεταμφιέσεις του καρναβαλιού, αλλά και οι ήρωες των έργων, βασιλιάδες, πριγκίπισσες και ιππότες, που δίνουν τη θέση τους σε επαγγελματίες της σύγχρονης ζωής, φοιτητές, εργάτες, επιχειρηματίες, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Περσέας σε μια ερώτησή του προς τον παππού για τη μετάβαση από το αναγεννησιακό στο νεότερο και το σύγχρονο θέατρο:
— Θέλεις να πεις παππού, ότι τα έργα δεν έχουν πια ήρωες βασιλιάδες και πριγκίπισσες, ούτε αναφέρονται σε παλιές εποχές, αλλά έχουν πρόσωπα από την πραγματική ζωή, γιατρούς και δικηγόρους, εργάτες και φοιτητές, υπαλλήλους και επιχειρηματίες.
Αλλά ο μαγικός περίπατος έχει πολλά να δώσει ακόμη. Ο χάρτης της μυθικής θεατροχώρας έχει ακόμη πολλές ανεξερεύνητες γωνιές και πολλές terrae incognitae να αποκαλύψει και η περιέργεια των νεαρών συνοδοιπόρων αυξάνεται. Με έκπληξη και θάμβος μαθαίνουν για το Θέατρο της Άπω Ανατολής, την Όπερα του Πεκίνου, το Θέατρο Noh και το Θέατρο Kabuki. Το ραβδάκι που χρησιμοποιεί εδώ ο αφηγητής- σοφός οδηγός-παππούς, σαν άλλη αρχετυπική περσόνα του παραμυθιού, για να κάνει το ανοίκειο λίγο πιο οικείο δεν είναι άλλο από τη σύνδεση με γνωστά αντικείμενα του θεάτρου, όπως οι μάσκες, τα κοστούμια και τα ποικίλα μουσικά όργανα που αναφέρονται και εδώ για να θυμίσουν ομοιότητες και να υπογραμμίσουν τις διαφορές ανάμεσα στις διαφορετικές θεατρικές παραδόσεις της Δύσης και της Ανατολής, που εξερευνούν οι συγκεκριμένες ενότητες.
Αλλά, όπως προαναφέραμε, το μεγάλο ποτάμι της ιστορίας του θεάτρου, καθώς ξετυλίγεται φαίνεται σαν ένα αργοκίνητο τεράστιο φίδι και η κοίτη του έχει πολλές στροφές. Σε μια από αυτές οι μικροί ταξιδιώτες επιστρέφουν προς τα πίσω για να βρεθούν πάλι στο Θέατρο στον Δυτικό κόσμο και να δουν πλέον από πιο κοντά τα ψηλόκορμα δέντρα του: Tραγωδία, Δράμα (κοινωνικό, ιστορικό, ψυχολογικό), Κωμωδία και Commedia dell’Arte. Τώρα οι περιπατητές πλησιάζουν και περιεργάζονται τα είδη αυτά από κοντά, ρωτώντας συνεχώς τον παππού για τις διαφορές, τις ομοιότητες, τις ρίζες και τα παρακλάδια αυτών των τεράστιων δέντρων. Πόσα νέα πράγματα για να μάθουν αλλά και πόσες ήδη γνωστές φυλλωσιές αποκαλύπτουν με προθυμία την αλήθεια του θεάτρου μπροστά στα μάτια των παιδιών, που είναι πάντοτε έτοιμα να ρωτήσουν για τους συσχετισμούς στους οποίους οδηγείται η σκέψη τους. Όταν λ.χ. φτάνουν στην Commedia dell’Arte αναρωτιούνται «περίεργο όνομα… τι πάει να πει;» ρωτάει ο φιλομαθής Περσέας και η Ιδάλια, με την καλλιτεχνική της διαίσθηση βρίσκει αμέσως τις συνδέσεις με το κωμικό και το μιμικό στοιχείο.
Ο δρόμος τους δεν σταματά: παντομίμα, μπαλέτο, όπερα, μιούζικαλ, Θέατρο σκιών, Κουκλοθέατρο και μαριονέττες ξεπετάγονται μέσα από τη σοφή καθοδήγηση του παππού μπροστά στα ορθάνοιχτα μάτια και αφτιά των παιδιών, που σαν άλλοι Πινόκιο ανακαλύπτουν έναν ολόκληρο καινούργιο κόσμο συνδέοντας όμως πάντοτε με αυτά που ήδη ξέρουν, όπως το κουκλοθέατρο του σχολείου ή μια παράσταση Καραγκιόζη που είχε τύχει να παρακολουθήσουν στην Αθήνα.
Το επόμενο μεγάλο ξέφωτο του δάσους αποκαλύπτει τον υδροφόρο ορίζοντα που διατρέχει όλο το υπέδαφος του θεάτρου και του δίνει πεδίο να αναπτυχθεί: τα παιδιά μαθαίνουν τώρα για τον θεατρικό χώρο και τις θεατρικές σκηνές: Η σκηνή στα πρωτόγονα δρώμενα, Το ελληνορωμαϊκό αμφιθέατρο, Η μεσαιωνική σκηνή-Περίπτερο, Η Αναγεννησιακή σκηνή. «Ιταλικό κουτί» ή «Boite italienne», Η ελισαβετιανή (Σαιξπηρική) σκηνή, Η κυκλική σκηνή – Αρένα και τέλος η Πολυμορφική – Πολυμετωπική σκηνή. Όλοι αυτοί οι διαφορετικοί χώροι ξεπηδούν μπροστά στα μάτια της φαντασίας τους και κάθε φορά με τις ερωτήσεις τους τους σχηματοποιούν όλο και περισσότερο και τους συνδέουν με τις αντίστοιχες εποχές που ήδη γνωρίζουν, σε έναν αέναο γοητευτικό στροβιλισμό στον μαγικό αλλά υπαρκτό και ιστορικά αναγνωρίσιμο χώρο και τόπο του θεάτρου.
Πίσω και πέρα από τα ποτάμια και τους καταρράκτες που έχουν ως τώρα δει τα παιδιά ακολουθούν τα πλουτοφόρα καράβια και τα πολύβουα λιμάνια: φτάνουμε στο κεφάλαιο με τους «Παράγοντες της θεατρικής παράστασης»: -Έμψυχο υλικό -Υλικά και αντικείμενα -Σκηνικά τεχνάσματα διεκδικούν τώρα τη δική τους θέση στη μεγάλη ιστορία που αφηγείται ο παππούς. Τα παιδιά μαθαίνουν για τις και τους ηθοποιούς αλλά και για όλους εκείνους που δουλεύουν πίσω από τη σκηνή για να πραγματοποιηθεί μια παράσταση, ακούνε με ενθουσιασμό και κάνουν απανωτές ερωτήσεις για τα σκηνικά, τα κοστούμια, τις μάσκες, το μακιγιάζ, τον φωτισμό, τη μουσική αλλά και για τον πολυόμματο θεό του σύγχρονου θεάτρου, τον σκηνοθέτη, που βρίσκεται πίσω από όλα αυτά και τα ενορχηστρώνει.
Η Ιδάλια όμως δίνει με τον αφοπλιστικό της τρόπο το έναυσμα να συνεχιστεί η πορεία προς τα καινούργια μονοπάτια του δάσους:
— Εντάξει παππού, λέει η Ιδάλια κάπως κουρασμένη. Νομίζω μας είπες αρκετά και μας εξήγησες πώς γίνεται μια θεατρική παράσταση, ποιοι καλλιτέχνες παίρνουν μέρος και τι κάνει ο κάθε ένας. Νομίζω ότι είναι πια καιρός να μιλήσουμε για το πως εμείς οι ίδιοι, ο Περσέας και εγώ με τους φίλους μας, ή και με τη δασκάλα μας, θα μπορέσουμε να κάνουμε θέατρο.
Έτσι οι δυο μικροί εξερευνητές / οδοιπόροι προχωρούν με βαρύ το δισάκι τους από τις τόσες γνώσεις που πήραν σε μια ακόμη περιπλάνηση. Ξαποσταίνουν για λίγο δίπλα σε μια κρήνη, για να αναστοχαστούν όλα αυτά που ήδη άκουσαν με έναν νέο τρόπο, που τον θέτει η ερώτηση της Ιδάλιας: «πώς λοιπόν αρχίζει και πώς γίνεται η προετοιμασία μιας παράστασης»; Σε αυτή την απορία σπεύδει να απαντήσει ο παππούς με το κεφάλαιο «Σκηνική προετοιμασία», που ρίχνει φως σε σκιερές μεριές του δάσους, κρυμμένες κάπου στα παρασκήνια.
Και το μεγάλο χοντρό βιβλίο των παραμυθιών; Εκείνο που περιέχει τις παλιές προφητείες, τα ξόρκια και όλες τις μαγικές συνταγές που θα οδηγήσουν τους ήρωες και τις ηρωίδες στο αίσιο τέλος; Υπάρχει στην περίπτωσή μας και τι περιέχει; Μα και βέβαια! Στα δύο κεφάλαια «Δραματικό κείμενο» και «Θεατρική Κριτική», ο παππούς-συγγραφέας αποκαλύπτει όλα τα μυστικά που πρέπει να γνωρίζουν τα παιδιά για να ξεκλειδώσουν τις μεγάλες και βαριές ξύλινες πύλες των πύργων του θεατρόκαστρου: το κείμενο και την παράσταση.
Μετά από αυτό, κατακτητές επάξιοι της γνώσης που προσφέρει η διαμονή στο μεγάλο παλάτι του θεάτρου, οι δυο μικροί περιπατητές είναι έτοιμοι να απολαύσουν το σπουδαιο δώρο που τους επεφύλασσε η περιπέτεια. Το τελευταίο κεφάλαιο επιγράφεται «Το θέατρο στο σχολείο» και περικλείει όλα εκείνα που αφορούν το δικό τους πλέον θέατρο, το θέατρο στο οποίο συμμετέχουν άμεσα ως εμπνευστές, δημιουργοί και συντελεστές με πολλαπλούς ρόλους, με όλες τις φίλες και τους φίλους τους, τις συμμαθήτριες και τους συμμαθητές τους, τις δασκάλες και τους δασκάλους τους.
Το κέρδος πολλαπλό: φτάνοντας στο τέλος του παραμυθιού, της αφήγησης, της ιστορίας, της γνωστικής περιπλάνησης, τα παιδιά πρωταγωνιστές του βιβλίου, αλλά και όλοι οι αναγνώστες/τριες, μπορούν να πουν ότι κέρδισαν πολλά: ζουν καλά και μπορούν να ζήσουν ακόμα καλύτερα μέσα από την οικείωση με την τέχνη, που μπορούν πλέον να την προσεγγίσουν με πολύ πιο αστραφτερή πανοπλία: τη γνώση και την απόλαυση της αισθητικής εμπειρίας που προσφέρει το θέατρο.
Ευχαριστούμε πολύ τον κ. Γραμματά για αυτό το νέο πολύτιμο πόνημα που μας χάρισε, δίνοντάς μας την ευκαιρία (το άλλοθι θα έλεγα καλύτερα) να αισθανθούμε πάλι παιδιά διαβάζοντας το βιβλίο του αλλά και αξιοποιώντας το στη διδασκαλία μας, στην επαφή με τις φοιτήτριες και τους φοιτητές μας, που ως εκπαιδευτικοί έχουν μόνο να ωφεληθούν από μια τέτοια πολύτιμη σε περιεχόμενο και καλαίσθητη στην όψη και την ουσία της έκδοση.
Συγχαίρω και τις εκδόσεις Παπαζήση και την εικονογράφο για την εξαιρετική δουλειά της και εύχομαι από καρδιάς στον παππού, τη Δέσποινα και τα εγγόνια πολλές πολλές ακόμη ευκαιρίες για όμορφα κοινά ταξίδια στη θεατροχώρα αλλά και σε όλες τις πραγματικές και φανταστικές χώρες που θα θελήσουν να εξερευνήσουν μαζί.
Μαρία Δημάκη-Ζώρα, Αν.Καθηγήτρια ΠΤΔΕ-ΕΚΠΑ
[1] Bruner, J. S. 1960. The Process of Education. Cambridge, MA: Harvard University Press, 47.
