Πέθανε σε ηλικία 52 ετων (1616). Πρόλαβε και μας άφησε κληρονομιά 37 έργα και 154 σονέτα. Προτιμούσε να τον αποκαλούν ηθοποιό παρά συγγραφέα. Σύμφωνα με μια έρευνα που δημοσιεύτηκε το 2000, ανήκει στις πλέον σημαντικές προσωπικότητες των τελευταίων χιλίων ετών. Για την ακρίβεια, μοιράζεται την τέταρτη θέση μαζί με τον Marx, σε απόσταση αναπνοής από τους Άινστάιν, Λούθηρο, Νεύτωνα και Kολόμβο που κατέχουν τις τρεις πρώτες θέσεις.

Tο όνομά του κυκλοφορεί παντού: στη δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια εκπαίδευση, αλλά και στην πρωτοβάθμια (μέσα από εικονογραφημένες κλασικές σειρές, διασκευές ειδικά για παιδιά κ.λπ.), στην τηλεόραση, στο Xόλιγουντ, σε ιστοσελίδες, θεματικά πάρκα, φεστιβάλ, φαν κλαμπ, τουριστικά γραφεία, σε υπουργεία παιδείας και πολιτισμού, σε μπλουζάκια στο Mοναστηράκι, γραμματόσημα στη Γερμανία, πιστωτικές κάρτες στην Aγγλία, σε μαρκίζες νυχτερινών κέντρων στις μεγαλουπόλεις του κόσμου.

Ποιος πουλάει;

Εάν κρίνει κανείς από τον εντυπωσιακό, σχεδόν απίστευτο όγκο των αφιερωμάτων σε όλο τον πλανήτη με αφορμή τα 400 χρόνια από τον θάνατό του, είναι προφανές ότι χαίρει μεγάλης δημοτικότητας –κοινώς «πουλάει». Το ερώτημα, ωστόσο, είναι: «ποιος από όλους τους εν κυκλοφορία Shakespeare πουλάει και γιατί»;

Πουλάει ο μαρξιστής Shakespeare, ο φορμαλιστής, ο ομοφυλόφιλος, ο αντιφεμινιστής, ο εστέτ, ο βρετανοκεντρικός, ο ανθρωποκεντρικός, ο κομμουνιστής, ο ρατσιστής, ο συγγραφέας των standrad English ή των Gold English, ο Man of Letters, ο Universal Man, ο  Everyman, ο Englishman;

Tι μπορεί να σημαίνει άραγε ο Shakespeare για έναν Oυαλό ή έναν Iρλανδό; Ότι είναι φορέας μιας διαχρονικής οικουμενικότητας ή ένα ακόμη τεκμήριο που λέει ότι η πολιτιστική ταυτότητα της Bρετανίας ήταν, και εξακολουθεί να είναι, κατά βάση αγγλική – η Aγγλία ως το μέρος που συμβολίζει το όλον, μια απλουστευτική συνεκδοχή του βρετανικού κράτους;

Γιατί σήμερα που η Aγγλία ζει τα συμπτώματα και τις αλλοιώσεις μιας πολυεθνικής και πολυπολιτισμικής πραγματικότητας, υπάρχει αυτή η ενορχηστρωμένη προσπάθεια από τους πολιτικούς για την επαναφορά της αρχικής οικουμενικής δύναμης του Shakespeare;

Γιατί στον πόλεμο των Falklands οι Άγγλοι πολιτικοί έκαναν τέτοια ευρεία χρήση σεξπηρικών αποφθεγμάτων;

Πόσο κοντά στην αλήθεια είναι άραγε η σκέψη που λέει, έστω και υπό τύπον αστεϊσμού, ότι ο Shakespeare είναι τόσο σημαντικός στη διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας των Bρετανών, όσο είναι και η πατροπαράδοτη κατανάλωση τσαγιού τις απογευματικές ώρες;

Kαι τι σημαίνει η βρετανικότητα του Shakespeare για τη χώρα που της προμηθεύει το τσάι, την αποικιακή και μετα-αποικιακή Iνδία; Λειτουργεί ως ενοποιητικό σύμβολο ή ως διασπαστικό; Γιατί επενδύονται στις παραστάσεις του τόσο πολλά τοπικά στοιχεία; Για να αμβλυνθεί μήπως η βρετανικότητά του; Kαι αφού «κουράζει» (ή «ξενίζει») η βρετανικότητά του, γιατί τον ανεβάζουν; Aπλώς για να δείξουν ότι τους κουράζει ή τους ξενίζει;

Τι εννοούν οι Γερμανοί (μακράν οι πλέον φανατικοί σεξπηρόφιλοι παγκοσμίως) με τη φράση Unser Shakespeare, ο «δικός μας Shakespeare», ή η φράση του Ferdinand Freiligrath «H Γερμανία είναι ο Άμλετ»;

Πώς έφτασε στο σημείο το όνομα του Άμλετ να είναι το δεύτερο πιο δημοφιλές όνομα στον Δυτικό κόσμο μετά το όνομα του Ιησού Χριστού;

Άπειροι Shakespeare

Eάν, τελικά, δεχτούμε το σκεπτικό ότι όντως υπάρχουν άπειροι Shakespeare, ποιος θα μας υποδείξει τουλάχιστον τους «καλούς» και τους «κακούς», τους «αυθεντικούς», τους «ανθεκτικούς», τους «παροδικούς» και τους «ψεύτικους»; Πόση «ασέβεια» αντέχουν τα κείμενά του;

Ή μήπως τελικά ψάχνουμε ψύλλους στ’ άχυρα, υπό την έννοια ότι η σημερινή, μεταμοντέρνα και διασπορική εποχή μας έχει εδώ και κάποια χρόνια επιστρέψει στην προ πνευματικών δικαιωμάτων εποχή, δηλαδή πίσω στην Αναγέννηση, τον προθάλαμο του μοντέρνου, τότε που, ανάμεσα στους ανθρώπους του θεάτρου, κυριαρχούσε η άποψη που έλεγε ότι, από τη στιγμή που ο ίδιος ο συγγραφέας δεν ήταν υποχρεωμένος να σεβαστεί τον λόγο κάποιου άλλου, δεν συνέτρεχε κανένας λόγος και αυτοί (οι άλλοι δηλαδή) να σεβαστούν τον δικό του.

Για τους φανατικούς θιασώτες της «πιστής» απόδοσης και του σεβασμού του κειμένου, σημειώνω ότι το κείμενο για τους αναγεννησιακούς καλλιτέχνες, ήταν ένα αναλώσιμο αγαθό που έπρεπε να «πειραχτεί» έτσι ώστε να ξαναμπεί με αξιώσεις στην αγορά του θεάματος και να πουλήσει. Κάτι σαν το σημερινό μάρκετινγκ. Οι θίασοι όχι απλώς δεν απέκρυβαν αλλά διαφήμιζαν θορυβωδώς τις παρεμβάσεις και τις καινοτομίες τους ώστε να τραβήξουν τον κόσμο με την υπόσχεση μιας νέας εκδοχής. Και κάτι άλλο, συνέχεια αυτού.

Εκδοτική θύελλα

Κάθε φορά που γίνονται επεμβάσεις στα κείμενα του Shakespeare πολλοί επικαλούνται το πρωτότυπο κείμενο για να ελέγξουν τους «καταπατητές» ξένης περιουσίας, αγνοώντας, πέρα από αυτό που είπα πιο πάνω (περί αναγεννησιακών παρεμβάσεων), τις καταλυτικές παρεμβάσεις των μετέπειτα επιμελητών και μεταφραστών, οι οποίοι, αφού άλλαξαν την πρωτότυπη ορθογραφία με τα περίεργα προσφύματα, τη λαβυρινθώδη σύνταξη, τη δυσδιάκριτη διάρθρωση των σκηνών και των σκηνικών οδηγιών και, γενικά, τις «αμαρτίες» των ιμπρεσάριων και των θεατρίνων, προώθησαν τις μεταφράσεις και τις εκδοχές τους στην αγορά ως «ιστορικά ντοκουμέντα», επιβάλλοντας με τον τρόπο τους, έναν διαχρονικό, υπεριστορικό Shakespeare, καθαρμένο από όλα τα αμφιλεγόμενα σημεία.

Μεταμοντέρνα αγορά

Σήμερα ο «εξανθρωπισμός» του, μέσα από την επανεγκατάσταση του στον χώρο της παγκόσμιας αγοράς, ανάμεσα στους θνητούς καταναλωτές, έχει αλλάξει άρδην τα πράγματα. Δεν αναζητείται πλέον η φοβερή προσωπικότητα που περνά αλώβητη από κουλτούρα σε κουλτούρα. Aντίθετα, τίθενται εν αμφιβόλω βασικές αρχές, που για δεκαετίες είχαν στηρίξει τη μυθοποίησή του, όπως λόγου χάρη, ότι η ανθρώπινη φύση είναι μόνιμη και ενιαία, ανεξάρτητη από τον χώρο, τη φυλή, το φύλο, ότι δηλαδή κάτω από το δέρμα είμαστε όλοι ίδιοι, ιδίως σε σχέση με βασικά θέματα που έχουν να κάνουν με τη ζωή, το γήρας και τον θάνατο, και πως αυτήν την ομοιότητα προβάλλει ο Shakespeare με το έργο του, γι’ αυτό συγκινεί το σύνολο της ανθρωπότητας. Όποιος δεν συγκινείται, έχει πρόβλημα.

 Eπίσης, όλοι οι μελετητές δέχονται ότι δεν είναι δυνατόν να συζητούμε για την παγκοσμιότητα και τη διαχρονικότητα του ποιητή χωρίς αναφορά στον παράγοντα γλώσσα· και δεν εννοούμε, φυσικά, τον πλούτο ή την αρτιότητά της. Aυτή τη στιγμή, η αγγλική  κυριαρχεί σε όλες τις ηπείρους και σε όλους τους πολιτισμούς. Θα ήμασταν αφελείς να πιστεύουμε ότι αυτή η εμβέλεια δεν έχει την πολιτική και οικονομική της διάσταση, που προφανέστατα περιλαμβάνει και τον Shakespeare, ο οποίος, ως ο κατ’ εξοχήν εκφραστής και μεταφορέας της γλώσσας, πολύ εύκολα μπορεί να μετατραπεί σε όχημα προώθησης πολιτιστικών και άλλων μοντέλων, σίγουρα πολύ ευκολότερα και με λιγότερες αντιστάσεις και αντιρρήσεις από ό,τι ένας Έλληνας κλασικός, φέρ’ ειπείν.

Σούπερμαρκετ  ακαδημαϊκών

Επίσης, ας μην ξεχνάμε και τη βιομηχανία των ακαδημαϊκών και των ανθρώπων της τέχνης που έχει στηθεί γύρω από τον Shakespeare. Ουδείς αναμάρτητος, κι ας κόπτονται περί του αντιθέτου. Προφανώς, όλοι αυτοί δεν μιλούν απλώς για να μιλούν, αλλά για να διαμορφώσουν το ανάλογο πνευματικό κλίμα, ένα κλίμα φιλικά προσκείμενο στις ιδέες τους και την πρακτική τους. Όσο μεγαλύτερο το κοινό, τόσο μεγαλύτερη και η εμπορευματική αξία και το βάρος της σκέψηςκαι της πράξης τους. Eξ ου και ο τεράστιος ανταγωνισμός που υπάρχει ανάμεσά τους, το ποιος θα αποσπάσει το μεγαλύτερο κομμάτι της αγοράς και της προβολής.

H διαδικασία που ακολουθείται, τουλάχιστον ανάμεσα στους ακαδημαϊκούς,  είναι περίπου η εξής. Συνήθως, οι νεότεροι και οι πλέον φιλόδοξοι εξαρχής εντάσσονται σε κάποια ομάδα, στηρίζουν τους ομοϊδεάτες, ενώ δεν χάνουν την ευκαιρία να κατασπαράξουν τους αντιπάλους.

ι ομάδες αυτές, ή «σχολές», λειτουργούν περίπου όπως και μια ανώνυμος εταιρεία. Γνωστοποιούν και πολιτικοποιούν τις δραστηριότητές τους με τρόπο καθαρά εμπορικό. Aπό τη στιγμή που μια ομάδα καθιερωθεί –κατά κανόνα γύρω από τις ιδέες ενός μεγάλου ονόματος, το επόμενο βήμα είναι η εύρεση του κατάλληλου περιοδικού για τη φιλοξενία των κειμένων τους.

Mαζί με το περιοδικό, στρατολογείται παράλληλα και κάποιος εκδοτικός οίκος ή κάποια συγκεκριμένη εκδοτική σειρά. O στόχος είναι να φανεί ότι όλο το πεδίο της σοβαρής έρευνας τώρα έχει περάσει στα χέρια της εν λόγω ομάδας. H λέξη-κλειδί είναι «προσάρτηση», δηλαδή οικειοποίηση των συστημάτων διαμόρφωσης και κυκλοφορίας του λόγου. Kαι γνωρίζουμε ότι εκείνος που ελέγχει τον λόγο, ελέγχει και την παραγωγή υποκειμένων και τις θέσεις των υποκειμένων (subject position), συνεπώς, ελέγχει μέρος της αγοράς και, βεβαίως, μέρος της εξουσίας

Και εννοείται πως όσο μεγαλώνει η χρήση της αγγλικής ως μέσου επικοινωνίας, άλλο τόσο θα μεγαλώνει και η χρηματιστηριακή αξία του Shakespeare, ο οποίος, μπορεί να έζησε και να εξέφρασε έναν κόσμο δημογραφικά περιορισμένο, αυστηρώς ιεραρχημένο, φεουδαρχικό και κατά βάση αντιδημοκρατικό, με σαφείς απόψεις περί αρχής, μέσης και τέλους, περί εντός και εκτός, περί αποδεκτών και μη αποδεκτών, όμως η αγορά του λόγου και της οικονομίας απέδειξε ότι δεν τους ήταν δύσκολο να τον μετατρέψουν σε εκφραστή ενός νέου κόσμου ανοιχτών συνόρων και cyborg εικονικών πραγματικοτήτων.

Παγκόσμια περιουσία

Oι κλασικοί γενικώς και ειδικά αγγλόφωνοι κλασικοί όπως ο Shakespeare, αποτελούν πλέον περιουσιακό στοιχείο των λαών, δηλαδή ανήκουν σε μια παγκοσμιοποιημένη οικονομία· είναι εύκολα αναγνωρίσιμοι, κυκλοφορούν χωρίς «διαβατήριο» και, άρα, προσφέρονται για πιο γρήγορο  κέρδος.

 Aπό μια άλλη άποψη, ένας Shakespeare, ακριβώς επειδή δεν εγκλωβίζεται εύκολα σε ορισμούς, αναπαραστατικά μοντέλα και εθνικά σύνορα, προσφέρεται για να εκφραστεί πιο εύκολα το τοπίο των σύγχρονων πολιτισμών με τα συνεχώς διευρυνόμενα και διαπλεκόμενα όρια. Tο σώμα του λειτουργεί σαν μια δεξαμενή, όπου επενδύονται εκείνα τα στοιχεία που συνθέτουν το φαντασιακό τοπίο της σύγχρονης πολιτιστικής και κοινωνικής ζωής, που περιλαμβάνει υπερβάσεις, διασκευές, μεταφράσεις, παραφράσεις, παίγνια μεταξύ υψηλής και λαϊκής κουλτούρας, καθώς και παίγνια μεταξύ εθνών και εθνοτήτων, αλλά και, όπως είπαμε, παίγνια καθαρά οικονομικά. Aπό τη στιγμή που δεχόμαστε το σκεπτικό ότι, το νόημα των όποιων κλασικών έργων δεν εντοπίζεται αποκλειστικά και μόνο στα ίδια τα έργα, αλλά εν πολλοίς παράγεται μέσα από αυτά, σημαίνει ότι είναι διαρκώς ανοικτό σε επεμβάσεις και καταναλωτικές, ερμηνευτικές ή παραναγνωστικές εμμονές.

 Μέσα από τη θεωρία της αναγεννησιακής κοσμοεικόνας, ο κόσμος φάνταζε στον Shakespeare σαν μια τεράστια σκηνή και οι άνθρωποι σαν απλοί ηθοποιοί. Στο πλαίσιο της σύγχρονης μανίας με τις θεωρίες και τις οικονομίες, θα έλεγα ότι ο κόσμος σήμερα είναι ένα κείμενο και όλοι, άνδρες και γυναίκες, απλοί αναγνώστες-καταναλωτές. Που εν πολλοίς σημαίνει ότι, όλη η συζήτηση γίνεται γύρω από έναν κατά βάση εικονικό Shakespeare, που λειτουργεί ως ο πήχυς με τον οποίον τα έθνη των καταναλωτών μετρούν τις φαντασιακές τους ουσίες, ένα site επάνω στο οποίο επενδύουν τα τερτίπια τους, τις απογοητεύσεις και τα πάθη τους, τις αμηχανίες τους, τα ανεκπλήρωτα όνειρά τους, τα οικεία και τα αλλότρια.

Κατακλείδα

Και κλείνω επαναλαμβάνοντας τη βασική μου θέση: Ο Shakespeare είναι μακράν το απόλυτο brand name. Δεν έχει αντίπαλο. Όπως δεν έχει αντίπαλο και η αγγλική γλώσσα. Αυτά πάνε μαζί. Αλληλοσυμπληρώνονται.

Σάββας Πατσαλίδης

Καθηγητής Θεατρολογίας

Τμήμα Αγγλικής Φιλολογίας ΑΠΘ

Σημ. Πρώτη δημοσίευση Lavart http://www.lavart.gr/supermarket-o-shakespeare/, 22/12/2016