Το θεατρικό έργο του Tony Harrison Trackers of Oxyrhynchus περιλαμβάνεται στα 100 πιο σημαντικά έργα του 20ου αιώνα, σύμφωνα με το Βρετανικό κοινό. Η πρώτη και μοναδική παράσταση του έργου (κατά την αρχική σύλληψη του δημιουργού του) δόθηκε στο αρχαίο στάδιο των Δελφών το 1988.
΄Οταν πέθανε ο ποιητής του Βρετανικού θρόνου, Ted Hughes (31/10/98) o Harrison βρισκόταν στην Αθήνα για να τιμηθεί ως επίτιμος διδάκτορας του Πανεπιστημίου Αθηνών, μοναδική φορά που αποδέχτηκε μια τέτοια τιμή από ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα. Κυκλοφόρησε εκείνες τις μέρες η φήμη ότι ήταν ο επικρατέστερος για τη θέση του βασιλικού ποιητή. Με επιστολή του στην εφημερίδα Guardian φρόντισε να ξεκαθαρίσει τη θέση του. Μια τέτοια τιμή δε θα ήταν ευπρόσδεκτη.
Το Ελληνικό κοινό γνώρισε την ποίηση του Tony Harrison σε μια από τις εκδηλώσεις του Βρετανικού Συμβουλίου στην Αθήνα στις αρχές της δεκαετίας του ‘80. Αργότερα γνωρίσαμε τη δουλειά του ως μεταφραστή στην παράσταση της Ορέστειας του Peter Hall στην Επίδαυρο. Και μετά, στα Συμπόσια για το αρχαίο δράμα στους Δελφούς και στις εκδηλώσεις του Ελληνικού Κέντρου του Διεθνούς Ινστιτούτου Θεάτρου τον γνωρίσαμε ως Ελληνιστή, ως θεατρικό συγγραφέα, ως σκηνοθέτη. Στη συνείδησή μας καθιερώθηκε πρωταρχικά ως ο ποιητής του λαού, ή των λαών καλύτερα, μια που η ευαισθησία του τον έχει ταξιδέψει, κυριολεκτικά και μεταφορικά, εκεί που οι πληγές του κόσμου ζητούν δικαίωση. Είναι βέβαια ένας αληθινός φιλέλληνας, που πέρα από την ακαδημαϊκή γνώση για τον αρχαίο κόσμο γνώρισε τη σύγχρονη Ελλάδα, τους ανθρώπους της, τους δημιουργούς της, κι έφερε τη δική του τέχνη εδώ, στον Ελληνικό χώρο, που όπως ο ίδιος ομολογεί τον εμπνέει περισσότερο από κάθε άλλον.
Γράφει λοιπόν ποίηση, θεατρικά έργα, μεταφράζει, σκηνοθετεί. Αλλά παρ’ όλα αυτά επιμένει πως «Ποίηση είναι ό,τι γράφω, είτε για βιβλία, είτε για αναγνώσεις, είτε για το Εθνικό Θέατρο, την όπερα ή την αίθουσα συναυλιών, ή ακόμη για την τηλεόραση. ‘Ολες αυτές οι δραστηριότητες είναι μέρος της αναζήτησης για μια δημόσια ποίηση, αν και με τη λέξη δημόσια δε θα ήθελα ποτέ να αποκλείσω την εσωτερικότητα … Θεωρώ καμιά φορά ότι η δραματική μου ποίηση άνοιξε ένα ξέφωτο για τα άλλα μου ποιήματα. Δουλεύω μερικές φορές πάνω σε αρχαία πρότυπα που γράφτηκαν όταν η ποίηση είχε το εύρος και τη φιλοδοξία να συμπεριλάβει τα πάντα, αλλά αν προστρέχω σ’ αυτά για να πάρω κουράγιο και ν’ αντιμετωπίσω το πλάτος και τη συνθετότητα του κόσμου, το γεγονός ότι μεγάλωσα ανάμεσα σε ανθρώπους ανίκανους, υποτίθεται, να εκφραστούν μου έδωσε το πάθος για μια γλώσσα που επικοινωνεί άμεσα και αμέσως.
Μερικές φορές, παρά το γεγονός ότι η ευρύτητα της ποίησης μειώνεται από τον προφανώς αβασάνιστο τρόπο που τα μαζικά μέσα ενημέρωσης χρησιμοποιούν για να απεικονίσουν την πραγματικότητα, πιστεύω ότι, ίσως η ποίηση, ο λόγος στην καλύτερή του μορφή, είναι το μέσον που μπορεί να συγκεντρώσει την προσοχή μας στις χειρότερες εμπειρίες μας χωρίς να μας αφήνει την αίσθηση, όπως γίνεται με άλλα μέσα, ότι η ζωή αυτόν τον αιώνα έχει εξαντλήσει το θετικό πνεύμα της.»
Και η Αμερικανίδα κριτικός Marilyn Hacker συνοψίζει τη γνώμη της για το έργο του Harrison ως εξής: «[ΟTony Harrison] φέρνει στην ποίησή του την εμπειρία και το λεξιλόγιο μιας συγκεκριμένης ζωής, ενός συγκεκριμένου τόπου, μιας συγκεκριμένης τάξης. Το συγκεκριμένο λοιπόν της ποίησής του, που αποδίδεται και οργανώνεται με εξαιρετική τέχνη, είναι το στοιχείο που κάνει το έργο του προσιτό σε χιλιάδες πιθανούς αναγνώστες. Δημιουργεί στα καλύτερά του ποιήματα μια πραγματικότητα τεκμηριωμένη και ενδελεχώς παρατηρημένη, γεμάτη από εξωτερικά γεγονότα και εσωτερικές μεταβολές, όμοια με την πιο πληθωρική μυθοπλασία.»
Ας δούμε όμως σύντομα τους τομείς όπου ο Harrison διοχετεύει τη δημιουργική του έμπνευση, διαψεύδοντας πανηγυρικά τον καθηγητή που του απαγόρευε να απαγγέλει, αφού «η Ποίηση είναι ο λόγος των βασιλιάδων.» Κι ευτυχώς για την Ποίηση, για όλους τους αναγνώστες του, «Αυτό δεν του ‘κλεισε το στόμα.»
Το επιφανειακά δίκαιο εκπαιδευτικό σύστημα της Μεγάλης Βρετανίας του έδωσε την ευκαιρία να μορφωθεί, πρώτα στο Leeds Grammar School και μετά στο Πανεπιστήμιο της ίδιας πόλης. Αυτοσαρκαζόμενος παρ’ όλα αυτά λέει στο σύντομο ποίημά του
«Κληρονομικότητα»
Το πώς έγινες ποιητής παραμένει μυστήριο!
Ποιος τέλος πάντων σου κληρονόμησε το ταλέντο;
Κι Εγώ λέω:Είχα δυο θειους, το Χάρη και τον Τζο,
Ο ένας ήτανε ψευδός, ο άλλος ήτανε μουγγός.
΄Εχουν λοιπόν κυκλοφορήσει πάνω από δέκα συλλογές ποιημάτων του από εκδοτικούς οίκους όπως ο Rex Collins, Bloodaxe Books, Penguin-Viking, Farrar,Strauss and Giroux της Νέας Υόρκης, Faber and Faber και άλλους και μερικές από αυτές σε πολλαπλές εκδόσεις, όπως η Selected Poems το 1984, το 1987 και το 1995, ή το V and other poems το 1985, το 1989 σε επηυξημένη έκδοση και το 1990 από Αμερικανικό εκδοτικό οίκο που περιέλαβε εκτός από το V και άλλα ποιήματα. Από τους αυτοτελείς τόμους ποιημάτων το Loiners πήρε το βραβείο Geoffrey Faber Memorial Prize το 1972, το The Gaze of the Gorgon το Whitbread Prize για την Ποίηση το 1993 και το The Shadow of Hiroshima and other Film poems το βραβείο William Heinemann το 1996.
΄Ετσι, και μετά από μια αρχική επιφυλακτικότητα και «απορία» μπροστά σ’ ένα ποιητικό έργο πραγματικά διαφορετικό από τα άλλα, η ποίηση του Harrison μπήκε στις καθιερωμένες ανθολογίες και, πράγμα που τον ευχαριστεί πολύ περισσότερο, διδάσκεται πλέον όχι μόνο στα πανεπιστήμια αλλά και στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση.
Μπορεί ο ίδιος ο Harrison να λυπάται ή να νοσταλγεί τη γλώσσα που έχασε (mi mam’s τη λέει κι είναι ανάλογη περίπου με τη δική μας έκφραση της μάνας μ’) αλλά η συναισθηματική στήριξη της οικογένειας στα κρίσιμα εφηβικά χρόνια τον βοήθησε να αποκτήσει τη δική του ξεχωριστή γλώσσα. Κι αυτή είναι η γλώσσα της ποίησής του που «αποκαθιστά» εκείνον τον τρόπο ζωής που στο παρελθόν τουλάχιστον ήταν τελείως άσχετος με ό,τι προωθούσε το επίσημο εκπαιδευτικό σύστημα.
Σημαντικά θέματα της ποίησης του Harrison είναι η ένταση που δημιουργείται εξ αιτίας της μόρφωσης και της κοινωνικής τάξης και η συνακόλουθη αποξένωση των «μοφωμένων» παιδιών από τους γονείς. Αν δεν έχει κανείς «ψαύσει» τα ανεξίτηλα σημάδια που αφήνει μια σκληρά ταξική κοινωνία, όπως αυτή της Μεγάλης Βρετανίας, δεν μπορεί ίσως να καταλάβει τη σημασία του αγώνα του Harrison για να βρει τον κοινό τόπο συνάντησης με τους γεννήτορές του. ΄Ομως, όπως φαίνεται ξεκάθαρα στο μεγάλο ποίημα V αλλά και σε θεατρικά έργα όπως το The Trackers of Oxyrhynchus ή το Heracles’ Labours, αυτό το πολύ συγκεκριμένο πρόβλημα ανάγεται σε κάτι πολύ πλατύτερο, σε κάτι που τελικά αφορά όλους μας. Κι αυτό το κάτι δεν είναι απλώς οι σχέσεις παιδιών-γονέων ή το χάσμα των γενεών. Είναι κάτι πολύ πιο σύνθετο. Είναι η εξερεύνηση των πρωτογενών αξιών αλλά και των περιορισμών του παρελθόντος. Γίνεται η αναμέτρηση ανάμεσα σε πράγματα γήινα κι απλά και δύσκολα και στα διλήμματα και το λαβύρινθο και την υποτιθέμενη άνεση και ευκολία του τεχνολογικού σήμερα ή της εξέλιξης γενικότερα.
Γράφει ακόμη ο Harrison για πράγματα καθημερινά, που ξαφνικά, στους τρεις, τέσσερις τελευταίους στίχους ενός ποιήματος, ανακαλούν μνήμες παιδικές για το τέλος του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου, ή συνθέτει ένα από τα πιο όμορφα ποιήματά του – “A Kumquat for John Keats”- και δοξολογεί τη ζωή, χωρίς ποτέ να ξεχνά ότι
«ένα πράγμα μικρότερο κι από υδρία εκρήγνυται
και βιάζει την κάθε σιωπή, την κάθε ωδή,
η βλάστηση όλη πνίγεται από το βρώμικο αέρα
που ούτε ο Κιτς ούτε ο Λαμπριέρ γνώρισαν,
αφυδατωμένες Ναϊάδες κι ακρωτηριασμένες Δρυάδες
σέρνονται ανάμεσα σε τοπία σκουριάς, άδενδρα,
μ’ ένα πουκάμισο του Νήσου που βασανίζει και τρώει και
παιδιά με τα μισά χρόνια του Κιτς στο θάνατό του.»
Τα θέματα και οι αναφορές στα ποιήματα του Harrison είναι βέβαια μόνο ενδεικτικές. Ο ορίζοντάς του είναι πλατύς, οι ευαίσθητες κεραίες του δονούνται από ζητήματα προσωπικά, αιώνια αλλά και από προβλήματα του σήμερα, όπως ο πόλεμος στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη ή στον Περσικό Κόλπο, η προσφυγιά, η βία:προβλήματα του σήμερα αλλά και τόσο παλιά.

Ο Tony Harrison μεταφράζει. Δική του ήταν η μετάφραση της Ορέστειας, όπως ήδη ανέφερα, που ανέβασε ο Peter Hall τη δεκαετία του ’80 στην Επίδαυρο. Για τη μετάφραση αυτή του απενεμήθη το Ευρωπαϊκό Βραβείο Μετάφρασης Ποίησης το 1982. Νωρίτερα, το 1963, είχε μεταφράσει το Μισάνθρωπο του Μολιέρου και στην αρχή της σταδιοδρομίας του, όταν δίδασκε στη Νιγηρία, έκανε μαζί με τον James Simmons μια διασκευή της Λυσιστράτης που ονόμασε Aikin Mata και που παρουσιάστηκε στο κοινό το 1964.
Το πολύπλευρο ταλέντο του αλλά και η προσωπική του φιλοσοφία τον κάνουν δεκτικό σε κάθε μορφή τέχνης που χρησιμοποιεί το λόγο. Έχει έτσι γράψει λιμπρέτα για τη Μετροπόλιταν Όπερα της Νέας Υόρκης, μουσικό θέατρο, τραγούδια για το φιλμ του George Cukor που βασίζεται στο έργο του Μέτερλιν Το Γαλάζιο Πουλί. Σημαντική ήταν ακόμη η συμβολή του στην παρουσίαση (στο Εθνικό Θέατρο της Αγγλίας) των μεσαιωνικών θρησκευτικών έργων με γενικό τίτλο Mysteries.
Ξέρει πολύ καλά ότι το πλήθος ή το κοινό που τον ενδιαφέρει πρωτίστως δεν είναι το κοινό του Εθνικού Θεάτρου ή των θεάτρων του West End του Λονδίνου και πολύ λιγότερο της πανάκριβης Όπερας. Εκτός λοιπόν από το γεγονός ότι φροντίζει να δίνονται παραστάσεις των έργων του σε μικρότερες πόλεις της Μεγάλης Βρετανίας και μάλιστα σε αντισυμβατικούς χώρους, όπως σε κάποιο παλιό μύλο ή κοντά σ’ ένα παλιό ορυχείο, δημιούργησε ο ίδιος ένα καινούριο είδος τέχνης. Είναι τα ποιήματα που γίνονται ταινίες για την τηλεόραση με ισοδύναμη έμφαση στο λόγο και την εικόνα, μικρά αριστουργήματα ενός τεχνίτη του λόγου που έμαθε τα μυστικά της εικόνας από την εξαίρετη δασκάλα, τη μοναδική Jocelyn Herbert, τη σκηνογράφο-ενδυματολόγο που δούλεψε αποκλειστικά με το Harrison τα τελευταία δέκα χρόνια της ζωής της.
Βρισκόταν στην Αθήνα όταν ξέσπασε μεγάλη διαμάχη στον τύπο της Μ.Βρετανίας για το αν έπρεπε να μεταδοθεί το V από την τηλεόραση. Το V είναι το ποίημα που έγραψε ο Harrison όταν πήγε να επισκεφθεί τους τάφους των γονέων του και βρήκε χυδαιολογίες ψεκασμένες πάνω στις πέτρες και τα μάρμαρα. Το φιλμ μεταδόθηκε και ακόμη και η συντηρητική εφημερίδα Times συμπέρανε ότι «όποιος έχει και το παραμικρό ενδιαφέρον για το τι συμβαίνει στο Βορρά, στους νέους ανθρώπους, πρέπει όπως δήποτε να δει το V -στην επαναληπτική προβολή- στις 4 Νοεμβρίου του 1987.»
Υπάρχουν εννέα τέτοια φιλμ κι απ’ αυτά θα ξεχώριζα το Black Daisies for the Bride (1993) και το The Shadow of Hiroshima (1995). Στο πρώτο ο ποιητής μιλά για τη σιωπή που επιβάλλεται, όχι λόγω έλλειψης μόρφωσης, όπως κάνει σε άλλα ποιήματά του, αλλά λόγω γήρατος ή ασθένειας. Επειδή όμως πιστεύει τόσο πολύ στο λόγο και την τέχνη το φιλμ, που γυρίστηκε σε νοσοκομείο ασθενών με τη νόσο του Αλτσχάιμερ στην πόλη Leeds, και που σου σκίζει την καρδιά στο μεγαλύτερο μέρος του, τελειώνει με μια συγκλονιστική σκηνή. Ο μουσικός που παίζει μουσική σαν κι αυτήν που άκουγε και τραγουδούσε μια από τις ασθενείς, καταφέρνει, σαν άλλος Ορφέας, να την κάνει να θυμηθεί και η άρρωστη γυναίκα αρχίζει να τραγουδά και να χορεύει.
Το The Shadow of Hiroshima , χωρίς καμιά μεγαλοστομία και χωρίς καμιά σκηνή φρίκης από την έκρηξη της ατομικής βόμβας ή των φυσικών καταστροφών, δείχνει παρ’ όλα αυτά τις τραγικές συνέπειες αυτού του εγκλήματος στη ζωή των απλών ανθρώπων.
Τα θεατρικά έργα του Tony Harrison είναι ποιητικές συνθέσεις που πολλές φορές στηρίζονται ή ενσωματώνουν αρχαίους Ελληνικούς μύθους ή αποσπάσματα έργων, όπως παραδείγματος χάριν το The Trackers of Oxyrhynchus όπου χρησιμοποιεί το απόσπασμα του σατυρικού έργου του Σοφοκλή Ιχνευτές. Το απόσπασμα είναι από πάπυρο που βρέθηκε στην Οξύρρυγχο της Αιγύπτου. Η βαθιά έννοια του ποιητή είναι να ευαισθητοποιήσει το κοινό και να το κάνει να καταλάβει πως είναι ο λαός που πρώτος βάζει τα θεμέλια του πολιτισμού κάθε κοινωνίας, πως τα δημοτικά τραγούδια π.χ. στην Ελλάδα είναι δημιούργημα του ανώνυμου ποιητή και πως τα κεντήματα στα νησιά και τα γιοφύρια και τ’ ασημικά στην Ήπειρο και όλα τα αντίστοιχα της Μ.Βρετανίας είναι τέχνη του λαού. Κι αλίμονο σ’ αυτούς που ξεχνούν και περιθωριοποιούν αυτόν το λαό και του κλείνουν το δρόμο προς τη δημιουργία και την απόλαυση της τέχνης.
Με αναφορές στο έργο του Φρυνίχου για τη Μίλητο αλλά και στον πόλεμο στη Γιουγκοσλαβία, το έργο Οι άθλοι του Ηρακλή (Hercules’ Labours) προσπαθεί επίσης να ταρακουνήσει τους εφησυχασμένους αστούς και οι εργάτες-ηθοποιοί που «φυλακίζονται» στο μπετόν που οι ίδιοι ρίχνουν για να χτίσουν ένα θέατρο –το καινούριο θέατρο στους Δελφούς- δημιουργούν μιαν ανεπανάληπτη θεατρική εικόνα για τη σχέση κοινού και τέχνης, δημιουργού και αποδεκτών έργων τέχνης.

Ο Harrison ταξιδεύει. Ταξίδεψε σε εννέα χώρες για να ετοιμάσει το πρώτο μεγάλου μήκους κινηματογραφικό του έργο με τίτλο Προμηθέας που προβλήθηκε στο Φεστιβάλ του Λοκάρνο τον Αύγουστο του 1998 και στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Λονδίνου τον επόμενο Νοέμβρη. Το τελευταίο μέρος του φιλμ γυρίστηκε στην Ελευσίνα. Το επόμενο οδοιπορικό ήταν ένα ταξίδι στα ίχνη του μύθου του Ορφέα.
Ο Harrison ταξιδεύει κι όταν το ταξίδι είναι πολύ επικίνδυνο, όπως π.χ. το ταξίδι στη Βοσνία, κατά τη διάρκεια του πολέμου που μαίνονταν εκεί. Πήγε ως απεσταλμένος της εφημερίδας Guardian για να γράψει ένα ποίημα. ΄Εγραψε δύο. Στο ένα απ’ αυτά «λέει» την ιστορία του τρόμου μέσα από την «τύχη» ενός άψυχου αντικειμένου, ενός ποδήλατου, που αλλάζει ιδιοκτήτη και πέφτει στα χέρια ενός αθώου παιδιού, λεηλατημένο από το στρατιώτη πατέρα του. Αναλαμβάνει, δηλαδή, ο ποιητής να κάνει αυτό που λέει ο George Steiner :
«Είναι ο ποιητής που θα διαφυλάξει και θα πολλαπλασιάσει τη ζωοποιό δύναμη του λόγου και με τη μαστοριά του θα προχωρήσει από τους φυσικούς ρυθμούς και τα ανώνυμα στοιχεία του ζωικού βασιλείου στο Λόγο, την ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης και της αντάρτικης σχέσης της με τους θεούς».

Αλίκη Μπακοπούλου-Χωλς

Ομ.Καθηγήτρια Ε.Κ.Π.Α