Εκπαιδευτικό δράμα και θέατρο, Θέατρο για την αλλαγή, Εφαρμοσμένο θέατρο, Κοινωνικό θέατρο, Θεατρικό παιχνίδι, είναι μερικοί μόνο από τους χαρακτηρισμούς και τις ιδιότητες που αποδίδονται στη Θεατρική Αγωγή και Παιδεία και γενικότερα στο Θέατρο στην Εκπαίδευση, που και αυτό με τη σειρά του δεν αποτελεί παρά μια επιμέρους κατηγορία της παρουσίας και ενεργού λειτουργίας του Πολιτισμού στο εκπαιδευτικό σύστημα.
Με δεδομένη αυτή την πολυδιάστατη μορφή των επιμέρους εκφάνσεων της πολιτιστικής έκφρασης και δημιουργίας σε σχολικό περιβάλλον , αλλά και του δυνητικού τους περιεχομένου , γίνεται σαφές ότι, όχι μόνο η προσέγγιση και αντιμετώπιση του θέματος από θεωρητική /παιδαγωγική, αλλά και από εφαρμοσμένη/καλλιτεχνική διάσταση ,παίρνει πολλές και διαφορετικές όψεις, που ενδεχομένως κάποτε να φαίνονται ακόμα και αντιφατικές ή/και αντικρουόμενες, ανάλογα με την αφετηρία σκέψης του ατόμου που επιχειρεί να προβεί στη διατύπωση μιας ολιστικής άποψης για το ζητούμενο, ενώ στην πραγματικότητα δεν αποτελούν παρά ψηφίδες ενός συνόλου διαφοροποιημένων μορφών έκφρασης , που συνιστούν την ποικιλότητα , αλλά και το μεγαλείο του ανθρώπινου πολιτισμού.
Αυτό μεγεθύνεται ακόμα περισσότερο, όταν αναφερόμαστε στην εκπαίδευση και στη συστηματική προσπάθεια παροχής αγωγής και παιδείας σε νέα άτομα, που στηρίζεται σε μαθησιακά εργαλεία (βιβλία, εκπαιδευτικό υλικό), σε μεθόδους διδασκαλίας ( μαθητοκεντρική, διαθεματική, ομαδοσυνεργατική, βιωματική διδασκαλία και μάθηση) , αλλά και ποικίλες δράσεις και δημιουργίες αισθητικού και καλλιτεχνικού περιεχομένου ( θεατρικές παραστάσεις, εκθέσεις έργων τέχνης των μαθητών, πολυθεάματα και πολιτιστικές εκδηλώσεις των σχολείων κ.ά.), τα οποία θα κληθούν οι εκπαιδευτικοί , ή οι καθ΄ ύλη αρμόδιοι (καλλιτέχνες, εκπαιδευτικοί ειδικοτήτων ), να παραγάγουν ως προϊόντα σχετικής έρευνας και μελέτης, να εφαρμόσουν στην τάξη ,ως διδακτική μεθοδολογία (π.χ. διερευνητική δραματοποίηση), ή να δημιουργήσουν με τη συνεργασία των μαθητών τους .
Τα Προγράμματα Σπουδών και εισαγωγής της Τέχνης και του Πολιτισμού στην εκπαίδευση (Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια) όπως έχουν προταθεί, διατυπωθεί και εγκριθεί τα τελευταία τριάντα χρόνια από τα αρμόδια όργανα της Πολιτείας ( Υπουργείο Παιδείας, με οποιαδήποτε ακριβή κατά καιρούς και κυβέρνησης διατύπωση του τίτλου του , Π.Ι. , ΙΕΠ, ή όπως αλλιώς κι αν αποκληθεί ο σχετικός Φορέας και Οργανισμός που αναλαμβάνει να χαράξει και να εφαρμόσει την εκάστοτε εκπαιδευτική πολιτική, με βάση, υποτίθεται, τις παιδαγωγικές θεωρίες και απόψεις των ΄΄ειδικών΄΄) αποτελώντας το πλαίσιο για τη διδασκαλία και υλοποίηση των επιμέρους μαθημάτων Τέχνης και Πολιτισμού (Μουσική-Εικαστικά-Θέατρο), διατυπώνουν με σχετική επάρκεια και σαφήνεια τους όρους και τις συνθήκες λειτουργίας των επιμέρους κλάδων της Αισθητικής Αγωγής στο σχολείο. Παρά τους επιμέρους μετασχηματισμούς και διαφοροποιήσεις που έχουν υποστεί τα εν λόγω Προγράμματα Σπουδών , όχι μόνο εξαιτίας των κυβερνητικών αλλαγών , αλλά ακόμα και της εναλλαγής συγκεκριμένων προσώπων στην ιεραρχία διοίκησης και τη χάραξη γενικότερης εκπαιδευτικής πολιτικής , παραμένουν ένα σημείο αναφοράς για κάθε καλοπροαίρετη προσπάθεια διορθωτικής, βελτιωτικής, εκσυγχρονιστικής, ή όπως αλλιώς και αν ονομαστεί απόπειρας, που μπορεί να επιχειρηθεί σε σύντομο ή σε απώτερο χρόνο.
Οι σκέψεις που ακολουθούν στοχεύουν να επισημάνουν και να οριοθετήσουν τα πλαίσια μέσα στα οποία μπορεί να κινηθεί μια τέτοια προσπάθεια, ώστε να ευοδωθεί και πραγματικά να συνεισφέρει στην επικαιροποίηση και τον εκσυγχρονισμό των ήδη υπαρκτών και εφαρμοζομένων , με μεγαλύτερη ή μικρότερη επιτυχία, αντίστοιχων μοντέλων. Σύμφωνα με αυτά (και φυσικά σύμφωνα με τη διεθνή πραγματικότητα διδασκαλίας και ανάπτυξης των αντίστοιχων μαθημάτων στην εκπαίδευση), το φαινόμενο της Τέχνης εκλαμβάνεται ως μια πολυσύνθετη ανθρώπινη εκδήλωση που διαθέτει, κατά βάση, τρεις ισότιμες παραμέτρους:
- Τη δημιουργική συνείδηση του καλλιτέχνη που παράγει το αισθητικό έργο
- Το προϊόν της, το ίδιο το έργο τέχνης
- Την προσλαμβάνουσα συνείδηση στην οποία αυτό απευθύνεται, ως ακροατή, θεατή ή αναγνώστη.
Η παρουσία των μαθημάτων Αισθητικής Αγωγής στο Σχολείο, απευθύνεται στον μαθητή, τον ανήλικο και αδιαμόρφωτο, ακόμα, άνθρωπο, τον οποίο στοχεύει να τέρψει, να καλλιεργήσει, να πληροφορήσει και να εκπαιδεύσει, συμβάλλοντας ποικιλότροπα στην εκδήλωση και πραγμάτωση του ευρύτερα μορφο-παιδευτικού ρόλου του Σχολείου.
Μέσα από αυτή την ποικιλομορφία των καλλιτεχνικών δράσεων, ο ανήλικος μαθητής γίνεται κοινωνός της Τέχνης, με την τριπλή σημασία που επισημάναμε: Αναπτύσσει ισόρροπα την αισθητική του ευαισθησία και την καλλιτεχνική του έκφραση, γινόμενος δέκτης αλλά και πομπός αισθητικών μηνυμάτων, την κριτική του ικανότητα στην πρόσληψη, κατανόηση, αξιολόγηση και συνολική αποτίμηση του πολιτισμικού φαινομένου που αποτελεί η Τέχνη, μετατρεπόμενος αντίστοιχα σε ερμηνευτή του προσφερομένου προς αξιολόγηση καλλιτεχνικού προϊόντος, ενώ ,τέλος, δια της επαφής , αλλά και της συμμετοχής του στην καλλιτεχνική δημιουργία, πραγματοποιείται η ουσιαστική αγωγή και παιδεία του , τόσο σε προσωπικό , όσο και σε συλλογικό επίπεδο. Καταυτό τον τρόπο η αισθητική απόλαυση και η χαρά της δημιουργίας εκφραζόμενες με την διαισθητική, τη βιωματική αλλά και τη διανοητική επαφή του μαθητή με τον κόσμο της Τέχνης και του Πολιτισμού σε όλα τα εκπαιδευτικά επίπεδα , από το Νηπιαγωγείο , μέχρι το Λύκειο, συνυπάρχουν αρμονικά σε μια ενιαία και αδιάσπαστη ενότητα με την ανθρωπιστική Αγωγή και Παιδεία, ως βασικά ζητούμενα του σύγχρονου σχολείου. Εξ αυτού απορρέει η αναγκαιότητα μιας ολιστικής αντιμετώπισης του φαινομένου ΄΄Πολιτισμός΄΄ και ΄΄Εκπαίδευση΄΄ σε οποιοδήποτε νέο πρόγραμμα σπουδών, το οποίο να δίνει ίση βαρύτητα τόσο σε μια ιστορική και θεωρητική προσέγγιση σε όλες τις μορφές Τέχνης, όσο και στην ενδυνάμωση ανάπτυξης της καλλιτεχνικής δημιουργίας των μαθητών, όσο και στην παιδαγωγική αξιοποίηση των εκπαιδευτικών δυνατοτήτων που δημιουργούνται δια της Τέχνης .
Προκειμένου να αναπτυχθεί η ευαισθητοποίηση προς τις Τέχνες, θα πρέπει ο μαθητής να διδαχθεί στοιχεία από την ανάλυση του αισθητικού προϊόντος, από την Ιστορία και την Κοινωνιολογία της Τέχνης, την κριτική, την ψυχολογία και τη σημειολογία, που άμεσα ή έμμεσα ενισχύουν την κατανόηση των πολιτιστικών φαινομένων, ανάλογα βέβαια με το ηλικιακό του επίπεδο και τις γενικότερες εκπαιδευτικές συγκυρίες που ισχύουν σε κάθε εποχή.
Να παρακολουθήσει θεατρικές παραστάσεις, εκτελέσεις συμφωνικών και άλλων έργων μουσικής, χορευτικές και άλλες σύνθετες εκδηλώσεις , να μεταβεί σε μουσεία και αίθουσες εικαστικών εκθέσεων, αποκτώντας μια άμεση, προσωπική και βιωματική επαφή με όλες τις μορφές Τέχνης . Παράλληλα να ακούσει εισηγήσεις, κριτικές αναλύσεις, ομιλίες ειδικών για πρόσωπα και πράγματα από τομείς της καλλιτεχνικής δημιουργίας, να διαβάσει σχετικά βιβλία-εγχειρίδια και να προχωρήσει σε προσωπική έρευνα, ανάλογα με τα ενδιαφέροντα και τις υποδείξεις των καθηγητών /δασκάλων του. Τέλος, με τη βοήθεια των εκπαιδευτικών ειδικότητας ( σε περίπτωση που υπάρχουν), ή/και των εκπαιδευτικών γενικής παιδείας, να προσπαθήσει να δημιουργήσει προσωπικά έργα με αισθητικό περιεχόμενο και στόχευση, ανεξαρτήτως του βαθμού επιτυχίας στην απόπειρα αυτής της δημιουργικής καλλιτεχνικής του έκφρασης.
Αυτά, που κάποτε ,στο σχετικά πρόσφατο παρελθόν, φάνταζαν σχεδόν ως ουτοπικά, τουλάχιστον για την ελληνική πραγματικότητα, σήμερα είναι απόλυτα ρεαλιστικά, μέσα από τις δυνατότητες που δίνει η σύγχρονη τεχνολογία, αλλά και η εξοικείωση των μαθητών ήδη από μικρή ηλικία με τη χρήση των υπολογιστών , του παγκόσμιου ιστού και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Οι ΄΄digital natives΄΄ ανήλικοι μαθητές, υπερέχουν αισθητά στο σημείο αυτό από τους ΄΄digital immigrants΄΄ δασκάλους και καθηγητές τους, γεγονός που εύκολα μπορεί να αξιοποιηθεί από το σύγχρονο εκπαιδευτικό σύστημα , και την on line διδασκαλία και μάθηση, πολλαπλασιάζοντας τις δυνατότητες υλοποίησης των όποιων νέων παιδαγωγικών απόψεων για την ανάπτυξη της πολιτιστικής παιδείας.
Ως ολοκλήρωση όλων των προηγουμένων, ο σύγχρονος μαθητής πρέπει να ενθαρρυνθεί να προχωρήσει σε διατυπώσει ένα προσωπικό κριτικό λόγο για την πολιτιστική δημιουργία εντός και εκτός σχολείου και να προβεί σε μια αυτόνομη καλλιτεχνική έκφραση, τολμώντας να εξωτερικεύσει και να μορφοποιήσει την εσωτερικότητα και τον ψυχισμό του, στηριζόμενος στις όποιες προσωπικές του δυνατότητες, δεξιότητες και εμπειρίες που θα έχει αποκτήσει, ύστερα από τη συνεργασία του με τους ειδικούς καθηγητές και τις υποδείξεις που θα έχει λάβει από αυτούς, προκειμένου τα δημιουργήματά του να βασίζονται στην αισθητική οργάνωση της μορφής και του περιεχομένου τους. Να γνωρίσει (και να δοκιμάσει) τρόπους και μορφές έκφρασης που να ταιριάζουν στην προσωπικότητά του και να εκφράζουν με τον καλύτερο τρόπο τις ευαισθησίες του, αλλά και τις ανάγκες της εποχής του..
Αυτές είναι σε γενικές γραμμές οι αρχές και οι κατευθύνσεις που θα μπορούσαν να πρυτανεύουν σε ένα Νέο Πρόγραμμα Αισθητικής Αγωγής για τα Εικαστικά, το Θέατρο και τη Μουσική αντίστοιχα, δια του οποίου ανανεώνεται ριζικά η παρουσία των μαθημάτων πολιτισμού στο Σχολείο και αλλάζουν οι παιδαγωγικές σχέσεις μεταξύ διδασκόντων και διδασκομένων.
Σύμφωνα με αυτές τις αρχές, οι τρεις διαφορετικές πλευρές της προσωπικότητας του μαθητή, θεωρούνται ισότιμες και αναπτύσσονται εξίσου:
- Η γνωσιακή (αντίληψη, νοητική διεργασία, επικοινωνία)
- Η αισθητηριακή (αίσθηση, κίνηση, επαφή με το περιβάλλον)
- Η πρακτική (δημιουργία, έκφραση, πράξη, δράση)
Οι σκοπιμότητες της διδασκαλίας των αντίστοιχων μαθημάτων και ο προγραμματισμός των ενοτήτων διδασκαλίας τους σε κάποιο πιθανό αναλυτικό πρόγραμμα σπουδών (Π.Σ.) έχει στόχο την :
- Εξοικείωση και επαφή του μαθητή με το πολυσύνθετο φαινόμενο της Τέχνης σε όλες τις διαστάσεις του
- Αισθητική, θεωρητική, ιστορική επεξεργασία και ανάπτυξη των προσφερομένων εννοιών
- Παραγωγή καλλιτεχνικών προϊόντων στους τρεις βασικούς τομείς της Τέχνης (Εικαστικά-Θέατρο-Μουσική)
- Ευαισθητοποίηση-ανάπτυξη της αισθητικής καλλιτεχνικής συνείδησης και εμπειρίας
- Συμμετοχή των μαθητών σε πολιτιστικές εκδηλώσεις και δραστηριότητες μέσα και έξω από το Σχολείο.
Ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες του συγκεκριμένου είδους Τέχνης, οι γενικές αυτές αρχές εξειδικεύονται κατά περίπτωση ως εξής:
Για την Εικαστική Αγωγή ως σκοπός τίθεται αρχικά η ανάπτυξη της ικανότητας για έκφραση και εξωτερίκευση των ιδεών, σκέψεων και συναισθημάτων του μαθητή, μέσα από την έρευνα τρόπων εικαστικής δημιουργίας, που οργανώνονται σε έργα προσωπικής καλλιτεχνικής δημιουργίας .
Στη συνέχεια τονίζεται η αναγκαιότητα για κατανόηση των ομοιοτήτων αλλά και ιδιαιτεροτήτων που χαρακτηρίζουν τις ποικίλες μορφές Τέχνης, στην ιστορική τους εξέλιξη και τις προσαρμογές τους στα κοινωνικά και πολιτισμικά δεδομένα διαφορετικών εποχών.
Τέλος, επισημαίνεται η αξία της προσέγγισης των επικοινωνιακών δυνατοτήτων της Τέχνης, της διασύνδεσής της (ως φαινομένου) με άλλες μορφές πολιτιστικής δημιουργίας του ανθρώπου και η αξιολόγησή της ως μέσου ολοκλήρωσης της προσωπικότητας του ανθρώπου.
Για τη Θεατρική Αγωγή, ανάλογα με το ηλικιακό επίπεδο και την προϋπάρχουσα σχετική εμπειρία ( η οποία θα πρέπει να αποκτάται βαθμιαία και συστηματικά και ενιαία από τις πρώτες τάξεις του Δημοτικού, μέχρι τις τελευταίες του Λυκείου), ο σκοπός επικεντρώνεται (αρχικά) στη γνωριμία του μαθητή με το σώμα και τον εαυτό του, την ομάδα και το περιβάλλον του, μέσα από ποικίλους τρόπους δραματικής έκφρασης ( θεατρικό παιχνίδι, δραματοποίηση, χάπενινγκ), οι οποίοι προσφέρουν συνειδητοποίηση, αλλά και εναρμονισμένη ένταξη του ατόμου μέσα στο σύνολο. Η διαδικασία δημιουργίας θεατρικών ρόλων συμβάλλει, επιπλέον, στην εμβάθυνση των ανθρωπίνων προβλημάτων και σχέσεων και ευνοεί την αλληλοκατανόηση και γνωριμία των ατόμων και των πολιτισμών. Η επαφή του μαθητή με τα προϊόντα της θεατρικής τέχνης ( σε μια μεγαλύτερη ηλικία και εκπαιδευτικό επίπεδο), οδηγεί,επιπροσθέτως, στην διεύρυνση των πολιτισμικών του οριζόντων και την ανάπτυξη μιας ευρείας πολιτιστικής συνείδησης και μνήμης, που εναρμονίζεται απόλυτα με τα Παιδαγωγικά ζητούμενα του Σχολείου.
Τέλος, η διασύνδεση Θεωρίας-Πράξης, μέσα από καθαρά γνωσιο-θεωρητικά, αλλά και αισθητικο-καλλιτεχνικά προϊόντα, εμπλουτίζει και εμβαθύνει τις παιδαγωγικές διαδικασίες, ανανεώνοντας ριζικά τις σχέσεις των εκπαιδευομένων με τους διδάσκοντες, αλλά και των μαθητών μεταξύ τους και πραγματοποιεί κατά τον καλύτερο τρόπο τα προστάγματα των σύγχρονων παιδαγωγικών θεωριών για την παιγνιώδη και βιωματική μάθηση, την ομαδοσυνεργατική και διαθεματική διδασκαλία, την ανακαλυπτική και δημιουργική μάθηση.
Για τη Μουσική Αγωγή, η διδασκαλία του μαθήματος αποσκοπεί στην καλλιέργεια του ψυχο-συναισθηματικού κόσμου του μαθητή, μέσα από την ευεργετική επίδραση της μουσικής παιδείας, την επαφή του νέου με την παγκοσμιότητα του φαινομένου της μουσικής στις πολλαπλές ιδιαίτερες μορφές και τρόπους έκφρασής της.
Επιδιώκεται η ενεργοποίηση της φαντασίας και της ευαισθησίας του , σε τρόπο που να συμμετέχει στο μουσικό γίγνεσθαι ως ενεργοποιημένος ακροατής, αλλά και να αποκτά δυνατότητες προσωπικής έκφρασης και επικοινωνίας, μέσα από τους κώδικες της μουσικής, ως παραγωγός αισθητικού προϊόντος, προσεγγίζοντας και μορφοποιώντας τον ήχο ως έργο καλλιτεχνικής δημιουργίας.
Εξίσου σημαντικός στόχος κρίνεται η διαμόρφωση αισθητικών κριτηρίων υψηλού επιπέδου, ικανών να χαρακτηρίσουν και να αξιολογήσουν την εξέλιξη της Μουσικής στο πέρασμα της Ιστορίας, συνειδητοποιώντας τον ακριβή ρόλο και τη θέση της συγχρονικά και διαχρονικά και συνδέοντάς την με τις άλλες μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης (Εικαστικά-Θέατρο).
Όπως συμπερασματικά διαπιστώνεται, τόσο η θεωρητική πλαισίωση των νέων αντικειμένων Τέχνης και Πολιτισμού, όσο και στη συγκεκριμενοποίησή τους στα επιμέρους προγράμματα διδασκαλίας τόσο στην Α/βάθμια όσο και στη Β/βάθμια εκπαίδευση, πρέπει να διακρίνονται από μια διάθεση ολιστικής και συνθετικής αντιμετώπισης του φαινομένου της Τέχνης στα επιμέρους στοιχεία της, αποτελώντας εύστοχο συγκερασμό των Παιδαγωγικών με τα Αισθητικά ζητούμενα, της θεωρητικής διδασκαλίας με την Πρακτική εφαρμογή, της Τέχνης με την Εκπαίδευση.
