“Το Θέατρο ως πολιτισμικό Φαινόμενο”, Αθήνα: Παπαζήσης, 2015

Θέατρο. Αυτό το μοναδικό γλωσσικό και μεταγλωσσικό, υλικό και άυλο δημιούργημα του ανθρώπινου πνεύματος, με κοινή λεκτική καταγωγή στις χώρες του Δυτικού Κόσμου [Λατινικά theatrum, Γαλλικά théâtre, Αγγλικά theater, Ιταλικά και Ισπανικά teatro, Ρωσικά teatr, Ολλανδικά theater, Δανέζικα teater, Φινλανδικά teatteri, Εσθονικά teater, Σουηδικά teater, Πορτογαλικά teatro, Ρουμανικά teatru, Βουλγαρικά τeaљp, Αλβανικά teatër, Σκοπιανά τeaτap] και ταυτόσημo εννοιολογικό περιεχόμενο (μίμηση, ρόλος, σύμβαση), παρά τις επιμέρους αλλαγές και διαφοροποιήσεις που υφίσταται κατά κοινωνία και εποχή, παραμένει διαχρονικά και παγκόσμια αναλλοίωτο, σηματοδοτώντας το ιστορικό περιβάλλον μέσα στο οποίο εντάσσεται κάθε φορά και σηματοδοτούμενο ταυτόχρονα από αυτό.

Γιατί το θέατρο ως πολυσημικό πολιτισμικό φαινόμενο και διαδραστικό σύστημα επικοινωνίας, ως καλλιτεχνικό δημιούργημα, κοινωνικό γεγονός και μορφοπαιδευτικό αγαθό, διαθέτει αυτή την ιδιαιτερότητα: συνιστά παράλληλα περιέχον αλλά και περιεχόμενο του πολιτισμού, ανάγλυφο αποτύπωμα και δείκτη της εξελικτικής πορείας του ανθρώπου από την πρωτόγονη, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης.

Ως εκ τούτου, αν επιχειρήσουμε να το συλλάβουμε στη συνθετότητά του και τολμήσουμε να διατυπώσουμε μια ολιστική άποψη γι’ αυτό, πέρα από τις όποιες εθνικές του ιδιαιτερότητες, ειδολογικές κατηγοριοποιήσεις και εποχικές μεταλλαγές, είμαστε υποχρεωμένοι να το αντιμετωπίσουμε διττά, πάντα μέσα στα ιστορικά του συμφραζόμενα: Από τη μια να το θεωρήσουμε ως εκκοσμικευμένη δημιουργία «εν χώρῳ και χρόνῳ», χρονούμενη μορφοποίηση της διαχρονικής σημασίας του, αλλά και ιστορικό αποτέλεσμα συγκεκριμένης προσαρμογής, ως εννοιολογικό κατηγόρημα με σαφές περιεχόμενο, αλλά και απτό μόρφωμα με ετερογενή χαρακτηριστικά, άρα να εξετάσουμε την πολύπλευρη παρουσία του στην Ιστορία, στον Πολιτισμό και τελικά στον χρόνο.

Από την άλλη να το εκλάβουμε ως κατεξοχήν πεδίο μορφοποίησης και δευτερογενούς σημείωσης πράξεων και ενεργειών, σχέσεων και καταστάσεων που συντελέσθηκαν κατά το παρελθόν πραγματικά ή φαντασιακά, ατομικά ή συλλογικά και συναποτέλεσαν γεγονότα που προκάλεσαν την εξέλιξη του πολιτισμού, άρα να αναχθούμε στην Ιστορία, όπως αυτή αποδίδεται θεατρικά.

Σύμφωνα με αυτή την οπτική, με αφετηρία και αρχική υπόθεση εργασίας που αντιμετωπίζει διττά το ζητούμενο, το Θέατρο μετατρέπεται σε μετωνυμία της Ιστορίας, ενώ εκείνη σε συνθήκη sine qua non γι’ αυτό, ώστε η ανάγνωση του ενός να καθίσταται δυνατή μέσα από την ανάγνωση του άλλου και αντίστροφα.

Βασική βέβαια προϋπόθεση για την υιοθέτηση μιας παρόμοιας ερμηνείας, αποτελεί η αποδοχή του γεγονότος ότι το θέατρο, χωρίς να αποδίδει καθρεπτικά, με απόλυτο βαθμό πιστότητας την πραγματικότητα, αποτελεί ένα «δευτερογενές σημειωτικό σύστημα» ,που την παρουσιάζει με μεγάλο βαθμό αληθοφάνειας .

Το αποτέλεσμα αυτής της σχέσης του θεατρικού με το πραγματικό και αντίστροφα, άλλοτε κρυπτικά και εξωραϊσμένα , άλλοτε αποκαλυπτικά και αποδομητικά, δεν αποκτά πληρότητα ούτε νοηματοδοτείται αποκλειστικά και μόνο από τη διαδικασία της αυτόνομης σκηνικής του μετάπλασης. Απαραίτητη, σύστοιχη συνθήκη είναι η κατανόηση της υποδοχής του ως σκηνικού θεάματος και ο εντοπισμός των μηχανισμών πρόσληψής του από τους θεατές, ως φυσικών αποδεκτών του.

Γιατί η ερμηνεία της σκηνικά κωδικοποιημένης απόδοσης του πολιτισμού και η μνημονική καταγραφή του (στη συνέχεια) στη συνείδηση του κοινού, προϋποθέτει την παράλληλη ανάδειξη της δυναμικής του θεατή(άρα την ανάγκη ανάλυσης των συνθηκών πρόσληψης), αφού με τη δική του μεσολάβηση συγκροτείται η πολιτισμική συνείδηση και μνήμη του κοινού, ως συνισταμένη της πρωτογενούς επαφής του με τις πηγές (realia), αλλά και της εικονοποιημένης μεταγραφής της πραγματικότητας, που συντελείται με την παράσταση.

Ως εκ τούτου το Θέατρο στο χρόνο και τον πολιτισμό δε νοείται κάτω από την οπτική μιας αφηγηματικής παράθεσης στοιχείων που συνιστούν την εξέλιξη των θεατρικών ειδών και τρόπων έκφρασης, ούτε όμως προκαλούν την πλήρη υποκατάσταση των αρχειακών πηγών από την παραστατική μορφοποίησή τους.

Αντίθετα, το θεατρικό μετατρέπεται σε σημειωτικό σύστημα που «σημαίνει» πολυδιάστατα την πραγματικότητα, εμπλουτιζόμενο με παραμέτρους και ενδεχόμενα που συνάπτουν την Ιστορία με τη Θεωρία και την Επικοινωνιολογία, την Κοινωνιολογία με τη Σημειολογία και την Ανθρωπολογία, το πραγματικό με το υποκειμενικό, το βιωματικό με το φαντασιακό, το παρελθόν με το παρόν και το μέλλον, άρα που σηματοδοτούν τον χαρακτήρα του ως ολικού πολιτισμικού φαινομένου.

Για να πραγματοποιηθούν όλα αυτά και να φανεί ο ιδιαίτερος τρόπος με τον οποίο η πραγματικότητα διαχέεται μέσα στη δραματουργία και αντίστροφα η δραματουργία βρίσκει το ιστορικό της υπόβαθρο, απαιτείται η κατανόηση των συνθηκών και διαδικασιών με τις οποίες διαχρονικά εκφράζεται το Θέατρο, όπως η μίμηση και ο ρόλος, η παιδαγωγία και η τελετουργία, η αισθητική και η κοσμικότητα.

Μέσα από αυτές τις προϋποθέσεις συγκροτείται το Θέατρο ως επικοινωνιακό σύστημα και καταναλωτικό αγαθό, ως διασκεδαστική τέχνη και όργανο αλλαγής του κόσμου και εντάσσεται στον κοινωνικό του περίγυρο, μετατρεπόμενο από πρωτόγονο δρώμενο σε σύγχρονο δράμα, μεταφερόμενο από το άστυ στην κοινωνία και εξελισσόμενο από τον μύθο στο λόγο, από τη γλώσσα του κειμένου στη μεταγλώσσα της παράστασης.
Με όλα αυτά ως βασικά διαχρονικά χαρακτηριστικά του, παγιώνεται η έννοια «θέατρο» που διαπιστώνεται πολυδιάστατα να ενυπάρχει σε όλες τις μορφές πολιτισμού και να εκφράζει την ανθρώπινη δημιουργία από την προϊστορία μέχρι τη σύγχρονη εποχή της ύστερης νεωτερικότητας.

Πέρα από την πρόθεση συγγραφής μια πραγματείας που να αντιμετωπίζει εξελικτικά την πορεία του θεάτρου στην ανθρώπινη ιστορία και να αναλίσκεται στην παρουσίαση ονομάτων και τίτλων από την πλούσια διαδρομή του στο χρόνο, η παρούσα μελέτη φιλοδοξεί να συλλάβει την έννοια «θέατρο» στην ολότητά της και να επισημάνει ενδεικτικά κάποιους από τους σταθμούς από τους οποίους πέρασε και τους τρόπους με τους οποίους αυτή εκφράσθηκε, μέσα στην ποικιλότητα και τη διαφορετικότητά της.

Τέτοια είναι η μετάβαση από το πρωτόγονο δρώμενο στο σύγχρονο δράμα, η μετεξέλιξη της έννοιας του θεατή / πολίτη του αθηναϊκού άστεως στο θεατή/ καταναλωτή στη σύγχρονη παγκοσμιοποιημένη κοσμόπολη, η διαμόρφωση της έννοιας «έντεχνο» και «λαϊκό», αλλά και η διασύνδεση του θεατρικού με το κοινωνικό, του ψευδαισθητικού με το πραγματικό, ενώ εξίσου αντικείμενο έρευνας αποτελεί η παρουσία του θεάτρου και της θεατρικότητας έξω από την επίσημη παράσταση, στη σκηνή της καθημερινής ζωής. Η επισήμανση των παραμέτρων αυτών, που βρίσκονται σε άμεση συνάρτηση προς την Ιστορία και τον Πολιτισμό και προκαλούν ,στις μέρες μας, ένα δημιουργικό διάλογο ανάμεσα στην τέχνη και την τεχνολογία, συνιστά σύνθετη ιχνηλάτηση των θεατρικών σημείων, όπως αυτά αποτυπώνονται στο πέρασμα του χρόνου και μαρτυρίες των στοιχείων δια των οποίων το ιστορικό προσαρτάται στο θεατρικό και αντίστροφα, συγκροτώντας και από τη δική τους πλευρά την πολιτισμική συνείδηση και μνήμη του σύγχρονου θεατή.