Το εργατικό δράμα στην Ελλάδα, μπορεί να θεωρηθεί ως ιδεολογική κατάληξη του ΄”κοινωνιστικού” ΄΄(κατά την ορολογία της εποχής),αφού παρουσιάζει αναμφισβήτητα πιο ολοκληρωμένες, αλλά πρώιμες σοσιαλιστικές ( και΄΄ δυνάμει΄΄ μαρξιστικές) ιδέες από ότι εκείνο.
H ονομασία εργατικό ή προλεταριακό δράμα και θέατρο ανταποκρίνεται στο περιεχόμενο των έργων και την αντίστοιχη σκηνική τους απόδοση, αφού τα έργα αυτού του είδους αντλούν την υπόθεσή τους από το αναπτυσσόμενο εργατικό κίνημα της εποχής. Παραστάσεις τέτοιου είδους δίνονταν συνήθως όχι μόνο από κανονικούς επαγγελματικούς θιάσους, αλλά από ερασιτέχνες με ευκαιρία διάφορες επετείους ή γεγονότα που συνδέονται άμεσα με το εργατικό κίνημα το οποίο κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα είχε μια αξιόλογη παρουσία.
Ελάχιστα όμως κείμενα των έργων αυτών έχουν ανευρεθεί. Υπάρχει επομένως το ενδεχόμενο οι τίτλοι και οι θεατρικές κριτικές που έχουμε υπόψη μας από τον τύπο της εποχής να αναφέρονται σε παραστάσεις μόνο των έργων, που, ως γραπτά, δημοσιευμένα κείμενα ,ίσως να μην είδαν ποτέ το φως της δημοσιότητας (ή ενδεχομένως μέσα στη λαίλαπα των ιστορικών και κοινωνικών γεγονότων που ακολούθησαν με την κρίση του δημοκρατικού πολιτεύματος, τις επαναλαμβανόμενες επιβολές δικτατορικών καθεστώτων και αντίστοιχων λογοκρισιών να εξαφανίστηκαν εντελώς από κάθε υπάρχουσα και διαθέσιμη βιβλιογραφική πηγή, αποτελώντας αποκλειστικά και μόνο σπάνια κτήματα μεμονωμένων ερευνητών ) .
Η παρουσία του συνεχίζεται και μετά το 1922 , αλλά στη δεύτερη αυτή περίοδο οι ιδεολογικές θέσεις των συγγραφέων είναι κατά πολύ πιο ολοκληρωμένες και ώριμες, αντίστοιχα με τη γενικότερη ιδεολογική συγκρότηση και ενοποίηση στο χώρο της αριστεράς μετά τη δημιουργία του ΚΚE, γι’ αυτό και τα έργα της περιόδου αυτής αποτελούν ξεχωριστή ενότητα.
Ξεφεύγοντας από τα πλαίσια της κοινωνικής καταγγελίας και της διαπίστωσης για ανάγκη κοινωνικού μετασχηματισμού, ή ακόμα και τη συγκεκριμενοποίηση του κοινωνικοπολιτικού σχήματος που θα διαδεχτεί τον καπιταλισμό, οδηγείται από την αρνητική διαλεκτική στιγμή στην οποία σταματούσε το κοινωνιστικό Θέατρο σε μια καινούργια θέση. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι παρουσιάζεται η σοσιαλιστική κοινωνία και οι ανθρώπινες σχέσεις μέσα σε αυτήν. Αντίθετα ο κοινωνικός περίγυρος παραμένει ο ίδιος, όπως και στα έργα του αστικού δράματος των αρχών του 20ου αιώνα. Η δράση ξετυλίγεται στα πλαίσια του καπιταλιστικού συστήματος και υπόκειται στους ίδιους νόμους. Αυτό που διαφέρει είναι ο τρόπος παρουσίασης των κοινωνικών σχέσεων και η αιτιολόγηση της λειτουργίας τους από μέρους του δημιουργού. Γιατί ενώ διαπιστώσαμε ότι οι συγγραφείς του κοινωνικού δράματος είναι αστοί που καταγγέλλουν την τάξη τους, δεν μπορούμε να πούμε το ίδιο και γι’ αυτούς του εργατικού δράματος.
Πρόκειται για μια ευάριθμη, ομοιογενή δραματική παραγωγή, μέρος της οποίας είναι δημοσιευμένο σε πρωτοποριακά έντυπα της εποχής (« Ο Νουμάς»,«Ο Καλλιτέχνης») , όπως ο Γήταυρος ,μονόπρακτο δράμα του Ρήγα Γκόλφη δημοσιευμένο στο Νουμά το 1908 , που διαβάστηκε στο Εργατικό Κέντρο Βόλου και παίχτηκε αρχικά εκεί, στη συνέχεια στην Αθήνα, στην Αλεξάνδρεια και αλλού με επιτυχία. ενώ άλλα έχουν εκδοθεί με πρωτοβουλία του ίδιου του συγγραφέα χωρίς τη μεσολάβηση κάποιου εκδοτικού οίκου , όπως οι Σκιές του Γ. Βογιατζάκη, ή Για το ψωμί του Τ. Πίτσα.
Είναι ακόμα η Κόκκινη Πρωτομαγιά του Γ. Σημηριώτη, δημοσιευμένο το 1921 από τις εκδόσεις του «Σοσιαλιστικού Βιβλιοπωλείου», το ιδεολογικά ίσως πιο ριζοσπαστικό κείμενο από όλα της περιόδου 1900-1922, αφού μιλά για γενική απεργία και κατάληψη της εξουσίας από την εργατική τάξη ύστερα από ένοπλη εξέγερση, ένα τυπικό εργατικό δράμα, η υπόθεση του οποίου αναπτύσσεται στο χώρο του εργοστασίου ,συγκεκριμενοποιημένη στο γραφείο του εργοστασιάρχη σε δύο ημέρες προ-παραμονή (29) και παραμονή( 30 Απριλίου) Πρωτομαγιάς.
Αρκετά από τα έργα του είδους που μας απασχολεί έχουν παρασταθεί ,όπως Η Χειραφετημένη του Χ. Παπαζαφειρόπουλου, Όταν λείπει το χρήμα, έργο της E. Ζωγράφου παιγμένο το 1912 με υπόθεση ίδια με αυτή των Νεόπλουτων του N. Μαρσέλλου, Οι Σκλάβοι ,τρίπρακτο δράμα του Σπ. Νικολόπουλου παιγμένο τον Αύγουστο 1910 στο Θέατρο της Νέας Σκηνής και δημοσιευμένο ένα χρόνο αργότερα στο περιοδικό Καλλιτέχνης (Γεν.-Μαρτ. 1911), που συμβολίζει «τους σκλάβους των κοινωνικών προλήψεων, της ψευτοεπιδείξεως, οι οποίοι φέρουν προς την καταστροφήν μιαν οικογένειαν ανερμάτιστον».
Μπορούμε επιπλέον να αναφέρουμε το έργο του Ν. Μαρσέλλου Οι νεόπλουτοι , που παρουσιάστηκε στο θέατρο Κυβέλης από τον ομώνυμο θίασο το 1912, με στόχο του τον εξευτελισμό της μεγαλοαστικής κοινωνίας, όπως και το Δια το χρήμα του Ι.Δεληκατερίνη το1910. Όλα αυτά παίζονται σε επίσημες αθηναϊκές σκηνές επαγγελματικού Θεάτρου («Θέατρο Βαριετέ», «Θέατρο Διονυσιάδου», «Θίασος Μ. Κοτοπούλη». «Θίασος Κυβέλης» κ.α.), όπως Οι εργάται του υφαντουργείου έργο του Xρ. Καλογερίκου παιγμένο στο θέατρο Διονυσιάδου τον Αύγουστο 1912, ενώ κάποια άλλα όπως ο Γήταυρος του Ρ. Γκόλφη έχουν αποδοθεί κυρίως από ερασιτεχνικούς θιάσους (παράλληλα με επαγγελματικούς) σε εργατικά κέντρα αστικών πόλεων της χώρας (Βόλο, Πάτρα).Υπάρχουν, τέλος, κάποια που γνωρίζουμε είτε μόνο ως τίτλους, από θεατρικές κριτικές δημοσιευμένες σε έντυπα της περιόδου 1910-1920 , όπως τα Πεινώ θέλω να εργασθώ, ή Ο εργάτης, χωρίς να διαθέτουμε άλλες πληροφορίες, ακόμα και στην περίπτωση που αποτελούν επώνυμη δημιουργία, δυσχεραίνοντας καταυτό τον τρόπο οποιαδήποτε άλλη αξιολόγηση.
Πρόκειται για έργα τα οποία, στο σύνολό τους, αναφέρονται στην εργατική τάξη, τους αγώνες και διεκδικήσεις της οποίας φέρνουν στο προσκήνιο. Οι ήρωές τους είναι εργάτες, ή άτομα που ανήκουν σε λαϊκά στρώματα , όπως γίνεται στις Σκιές του Γ. Βογιατζάκη , ή Τα σημερινά τα χρόνια του Ζ. Μακρή, έργο παιγμένο τον Οκτώβριο 1908 στο Θέατρο Κυβέλης από τον ομώνυμο θίασο, αλλά και οι Απόκληροι το 1910, ένα μονόπρακτο που ο δημιουργός του το ονομάζει γεγονός, αφού περιγράφει μια σκηνή από την πραγματικότητα, χωρίς να δίνει προεκτάσεις, ούτε να προτείνει λύσεις, όπως και Η λiμνη που φουσκώνει, συμβολιστικό δράμα του ίδιου συγγραφέα παιγμένο το1911, ενώ δεν απουσιάζουν οι λούμπεν προλετάριοι, που διαθέτουν μεγαλύτερη ή μικρότερη ταξική συνείδηση, όπως φαίνεται στο Για το ψωμί του Τ. Πίτσα.
Τα δρώντα πρόσωπα είναι ακόμα εργοδότες, ή άτομα της μεγαλοαστικής τάξης που αντιμετωπίζουν με συμπάθεια τους αγώνες και τις διεκδικήσεις των εργατών, φτάνοντας κάποτε να υιοθετούν τις δικές τους θέσεις, σε βάρος των ταξικών τους συμφερόντων κινούμενοι ιδεολογικά μέσα στα πλαίσια ενός ουτοπικού σοσιαλισμού , όπως ενδεικτικά φαίνεται στο σοσιαλιστικό συμβολιστικό δράμα του M. Λιδωρίκη Εστιάς, παιγμένο τον Αύγουστο του 1917 στο Θέατρο M. Κοτοπούλη από τον ομώνυμο θίασο.
Ιδεολογικά διαπιστώνονται συμφυρμοί και εννοιολογικές συγχύσεις, που προχωρούν συνήθως στη διατύπωση πρώιμων για τα ελληνικά δεδομένα, μαρξιστικών απόψεων, που δεν έχουν ακόμα πλήρως αποσαφηνιστεί, κατανοητοί όμως μέσα στα γενικότερα συμφραζόμενα της εποχής, με ενδεικτικό παράδειγμα το έργο Ο Λυτρωμός του Δ. Ταγκόπουλου, «Δραματικό επίλογο σε τρία μέρη», όπως το χαρακτηρίζει ο συγγραφέας, που τυπώθηκε το 1921 και αποτελεί ένα από τα πιο ώριμα και ολοκληρωμένα (από άποψη ιδεολογικού φορτίου) έργα του θεάτρου της εποχής , στα όρια μεταξύ του κοινωνιστικού και εργατικού δράματος.
Εδώ η ταξική τοποθέτηση και συνείδηση είναι αδιαμφισβήτητη. Ανεξάρτητα από την κοινωνική τους προέλευση οι ήρωες διακρίνονται για την προλεταριακή ψυχολογία τους. Βρίσκονται στρατευμένοι στο χώρο της επαναστατικής αριστεράς και αποτελούν τους πρωτοπόρους στη διάδοση των μαρξιστικών ιδεών στον τόπο μας. Για να εκφράσουν τη συγκεχυμένη και ασυστηματοποίητη ψυχολογία και την αυθόρμητη συνείδηση μιας τάξης που ακόμα δεν έχει ξεκαθαρισμένη ιδεολογία, οι συγγραφείς του εργατικού δράματος στηρίζονται σε μια σταθερή ,με επιστημονική βάση θεωρία, τον μαρξισμό. Διαθέτοντας αυτόν ως όπλο, καταφέρνουν να παρουσιάσουν έργα που πλησιάζουν κατά πολύ τον καθαρά προλεταριακό τύπο του δράματος. Σύμφωνα με τα σαφώς ιδεολογικά τους κριτήρια η καπιταλιστική κοινωνία λειτουργεί βασισμένη στους δικούς της νόμους. Η εκμετάλλευση της εργατικής τάξης από την τάξη που κατέχει τα μέσα παραγωγής, είναι φανερή. Οι κοινωνικές σχέσεις κατά συνέπεια στηρίζονται στον αδίστακτο μηχανισμό της καθημερινής εξάρτησης των εργαζομένων από τους εργοδότες. Η ζωή, η αξιοπρέπεια και η τιμή των προλετάριων βρίσκεται στα χέρια των καπιταλιστών. Οι εργαζόμενοι όμως δεν μένουν αδρανείς μπροστά στην καταπίεσή τους. ‘Έχοντας συνειδητοποιήσει τη δύναμή τους συσπειρώνονται και διεκδικούν τα δικαιώματά τους. Οι κοινωνικές σχέσεις είναι ακόμα σε βάρος τους. Παρ’ όλα αυτά εξαρτάται από αυτούς να τις ανατρέψουν και να τις αντικαταστήσουν με κάποιες άλλες. Η κοινωνική ισότητα και δικαιοσύνη παύει κατ’ αυτό τον τρόπο να αποτελεί ηθικό αίτημα των αστών και γίνεται δυναμική διεκδίκηση μιας ολόκληρης τάξης. Οι ήρωες των έργων αυτού του είδους, είναι άτομα με θεωρητική κατάρτιση που τα βοηθά να εξηγούν τους λόγους που οδηγούν τους προλετάριους στην αλλοτρίωση. Ο αγώνας τους για κοινωνική αλλαγή είναι απαλλαγμένος από κάθε μεταφυσικό και στενά ωφελιμιστικό χαρακτήρα. Ξέρουν ότι δεν μπορεί να υπάρξει ατομική ευτυχία έξω από το συλλογικό καλό, πως δεν συμβιβάζεται το ατομικό με το ταξικό συμφέρον. Συνήθως είναι εργάτες σε εργοστάσια που αγωνίζονται με κάθε τρόπο να καλυτερέψουν τη θέση τους (Εργάται του υφαντουργεiου).Κάνουν απεργίες για να υπερασπίσουν τα νόμιμα δικαιώματά τους ενάντια στην αυθαιρεσία της εργοδοσίας (Η λiμνη φουσκώνει).Διαμαρτύρονται για την καταπίεση και την εγκληματική αδιαφορία των κεφαλαιοκρατών, που προκειμένου να αυξήσουν τα κέρδη τους αδιαφορούν για την ίδια τη ζωή των εργαζομένων που παρουσιάζεται τραγική, αφού η οικονομική εξαθλίωση τους κρατεί δέσμιους στον αγώνα για καθημερινή επιβίωση(Γήταυρος) .
Αυτό το άγχος και η αβεβαιότητα για το μέλλον, σε συνδυασμό με τη συνεχή εξάρτηση, είναι που οδηγούν σε μερικές περιπτώσεις τα άτομα στην ανηθικότητα και την παρανομία. Αν λοιπόν οι προλετάριοι μετατρέπονται σε περιθωριακούς (λούμπεν) τύπους, υπεύθυνο είναι το κοινωνικό σύστημα , όπως φαίνεται στο Για το ψωμί ,τρίπρακτο δράμα του Τάσου Πίτσα παιγμένο το 1912 στο θέατρο Διονυσιάδου από το θίασο του Σπ. Παντόπουλου. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες εξαθλίωσης η εργατική τάξη συνεχώς δυναμώνει και γίνεται απειλητική για τους αστούς, όπως χαρακτηριστικά εμφανίζεται Σκιές, έργο του Γ. Βογιατζάκη τυπωμένο το 1912 με έντονα νατουραλιστική γραφή. Στα έργα αυτά ο μαρξισμός κερδίζει έδαφος και γίνεται η ιδεολογία των εργαζομένων που προσπαθούν να πραγματοποιήσουν το σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της κοινωνίας. Κάποτε, η θεωρητική κατάρτιση των ηρώων είναι ανολοκλήρωτη, ή ακόμα και εμπειρική. Πάντα όμως παρουσιάζεται ικανή να οδηγήσει την εργατική τάξη στη δυναμική διεκδίκηση των δικαιωμάτων και την τελική επιβολή της θέλησής της. Το λαϊκό κίνημα εμφανίζεται συμβολικά ως η συνεχώς αυξανόμενη δύναμη που κατακλύζει τα πάντα και γκρεμίζει την τάξη των καταπιεστών (Η λίμνη που φουσκώνει).
Ο δραματικός και σκηνικός χώρος και χρόνος, εντοπίζονται στο χώρο δουλειάς (εργοστάσιο) και διαβίωσης (σπίτι, γειτονιά) των ατόμων της εργατικής τάξης (Για το ψωμί, Σκιές, Γήταυρος), ενώ η ανθρωπολογική κλίμακα των δρώντων προσώπων είναι, κατά μανιχαϊστικό σχεδόν τρόπο, πολωμένη στις διαστάσεις του καλού, έντιμου εργάτη και του κακού, ανήθικου εργοδότη.
Αισθητικά κινούνται στα πλαίσια του νατουραλισμού που κάποτε, χωρίς ιδιαίτερη επιτυχία, εγγίζει τις διαστάσεις του εξπρεσιονισμού (Σκιές), ενώ συχνή είναι η παρουσία συμβολιστικών στοιχείων, ιδιαίτερα στους τίτλους των έργων (Η λίμνη που φουσκώνει, Γήταυρος ,Εστιάς ).
΄Όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό, η καλλιτεχνική αρτιότητα και η αισθητική στόχευση, απέχουν πολύ από το να αποτελούν ζητούμενα των συγγραφέων, οι οποίοι δεν έχουν τόσο πρόθεση να παρουσιάσουν ένα ολοκληρωμένο δραματικό κείμενο, όσο ένα πολιτικό μανιφέστο με προορισμό τη σκηνική του απόδοση και κατ’ επέκταση, τη λειτουργία του ως μέσο ενεργοποίησης και συνειδητοποίησης των θεατών. Αυτός ο χαρακτήρας της «στρατευμένης τέχνης» ή του «έργου με θέση» που μπορούν θαυμάσια να αποδοθούν στη συγκεκριμένη δραματουργία, γίνονται συχνά αντιληπτοί από την υποδοχή που επιφύλαξε το κοινό στη θεατρική τους παράσταση και την αντίστοιχη κριτική του τύπου, η οποία ήταν από διθυραμβική έως πλήρως απορριπτική, ανάλογα με τις ιδεολογικές κυρίως, αλλά και αισθητικο-καλλιτεχνικές, απόψεις των κριτικών.
Ιδεολογικά τα έργα του εργατικού δράματος εκφράζουν ξεκάθαρα σοσιαλιστικές αλλά και μαρξιστικές θέσεις, αποτελώντας δείγματα πρώιμου μαρξισμού στο ελληνικό Θέατρο του 20ού αιώνα (Η κόκκινη πρωτομαγιά).’Οντας όμως πολιτικοποιημένο και στρατευμένο στον αγώνα της εργατικής τάξης, το προλεταριακό δράμα δεν συνοδεύεται πάντα παράλληλα με το ιδεολογικό του περιεχόμενο και με ανάλογη ποιότητα θεατρικού λόγου. Γι’ αυτό τα κείμενά του συνήθως χαρακτηρίζονται από έντονα σκηνικά μειονεκτήματα, σε σημείο να γίνονται αντιθεατρικά. Οι χαρακτήρες διαγράφονται αδρά, χωρίς ιδιαίτερη ψυχογραφία. Οι συγκρούσεις δεν είναι πάντα πειστικές και οι διάλογοι συχνά φαίνονται πλασματικοί. Αν και κινούνται σε ένα επίπεδο ρεαλισμού, μια μελοδραματική διάθεση και μια τάση απολυτοποίησης είναι όχι σπάνια ανιχνεύσιμες. Ο λόγος τους λειτουργώντας περισσότερο σε ένα επίπεδο καταδήλωσης περιορίζει και εκμηδενίζει τις δυνατότητες συνδήλωσης, με τελική συνέπεια τον υποβιβασμό της λογοτεχνικής γλώσσας και αξίας τους.
Παρ’ όλα τα θεατρικά τους μειονεκτήματα όμως, αυτό που μπορούμε να πούμε τόσο για το κοινωνικό, όσο και για το εργατικό δράμα, είναι ότι αντικαθρεφτίζουν πιστά την κοινωνική πραγματικότητα της εποχής τους. Σε αυτήν οφείλουν την ανάπτυξη και την ακμή τους, που διακόπτεται σχεδόν απότομα το 1922 για να δώσει τη θέση της σε μια γενικότερη δραματουργική στασιμότητα, με την οποία ολοκληρώνεται η κυκλική πορεία ανάπτυξης του ελληνικού Θεάτρου (στη φάση αστικοποίησης και εκβιομηχάνισης της ελληνικής κοινωνίας, στις αρχές του 20ου αιώνα) και ευνοείται η εμφάνιση ξεπερασμένων θεατρικών ειδών, όπως η τραγωδία και το ιστορικό δράμα.
*( Από τις μελέτες : Γραμματάς , Θ. (2017). Το ελληνικό θέατρο στον 20ο αιώνα. Συμβολή στην Ιστορία του Νεοελληνικού Θεάτρου, Αθήνα :Παπαζήσης ,96-110 και Γραμματάς, Θ. (1987). «Το κοινωνικό και εργατικό δράμα στο Νεοελληνικό Θέατρο (1900-1922)» στο : Νεοελληνικό Θέατρο. Ιστορία-Δραματουργία, Αθήνα: Κουλτούρα, 116-129.)
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αξελός,Λ. (21977). «Ο Σκληρός και η εποχή του» στο Έργα του Γ. Σκληρού, σ.19-66, Επικαιρότητα, Αθήνα
Γραμματάς , Θ. (2017). Το ελληνικό θέατρο στον 20ο αιώνα. Συμβολή στην Ιστορία του Νεοελληνικού Θεάτρου, Αθήνα :Παπαζήσης ,96-110
Γραμματάς , Θ. (2015).Το θέατρο ως πολιτισμικό φαινόμενο, Αθήνα :Παπαζήσης, 48-69
Γραμματάς, Θ. (1987). «Το κοινωνικό και εργατικό δράμα στο Νεοελληνικό Θέατρο (1900-1922)» στο : Νεοελληνικό Θέατρο. Ιστορία-Δραματουργία, Αθήνα: Κουλτούρα, 116-129.
Γραμματάς, Θ.(1984). Το θεατρικό έργο του Γιάννη Καμπύση, Γιάννενα :Ε.Ε.Φ.Σ.Π.Ι. Νο 20
Δελβερούδη,E.A.(1981) «Ελληνικά θεατρικά έργα 1901-1920 (δημοσιευμένα σε περιοδικά)», Διαβάζω, 39 :34-42.
Θεοδωρίδη, Ε.(1991). «Ο σοσιαλισμός και η χειραφέτηση της γυναίκας» στο Η σοσιαλιστική σκέψη στην Ελλάδα από το 1875 ως το 1974, τ. ΙΙ, μέρος Ι, σ. 434-437, (επιμ. Π. Νούτσος)
Καλογιάννης ,Γ.Χ.(1984). Ο Νουμάς και η εποχή του (1903-1931). Γλωσσικοί και ιδεολογικοί αγώνες, Επικαιρότητα, Αθήνα.
Κορόνης, Στ.(1944). Η Εργατική πολιτική των νέων 1909-1918, Παπαζήσης, Αθήνα.
Λεονταρίτης, Γ.(1980). «Το ελληνικό εργατικό κίνημα και το αστικό κράτος 1910-1920», Μελετήματα γύρω από τον Βενιζέλο και την εποχή του, σ. 49-84, εκδ. Φιλιππότης, Αθήνα.
Νούτσος, Π.(1991). «Εισαγωγή» στο Η σοσιαλιστική σκέψη στην Ελλάδα από το 1875-1974, τ. Β’, Ιδέες και κινήσεις για την οικονομική και πολιτική οργάνωση της εργατικής τάξης (1907-1925), Α’ μέρος: Από το «κοινωνικό της ζήτημα» στην ιδρυτική του Σ.Ε.Κ.Ε., σ.21-162, Γνώση, Αθήνα.
Παναγιωτόπουλος, Β.(1985). Αγροτική έξοδος και σχηματισμός της αγροτικής δύναμης στην ελληνική πόλη. Ανάτυπο από Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου Ιστορίας «Νεοελληνική Πόλη», σ.521-531, Αθήνα.
Παπαϊωάννου, Μ.(1960). «Το περιοδικό Τέχνη και η πάλη των ιδεών στην Αθήνα στο τέλος του 19ου», Επιθεώρηση Τέχνης 63-64: 216-223.
Ρηγίνος, Μ.(1984). «Ενεργός πληθυσμός και διάρθρωση των ελληνικών δομών (1903-1036)», Τα ιστορικά 2: 371-388
Σιδέρης, Γ. (1990,1999,2000). Ιστορία του νέου ελληνικού θεάτρου, τ.Ι, ΙΙα, ΙΙβ, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα.
