Το αρχαίο δράμα αποτελεί συνδετικό κρίκο ανάμεσα στο κλασικό και το σύγχρονο, το παρόν και το παρελθόν. Πέρα από τα όποια αισθητικά και καλλιτεχνικά πλαίσια δια των οποίων μορφοποιείται και επικοινωνεί με το σύγχρονο κοινό δια της σκηνικής του απόδοσης (ως θεατρική παράσταση), οι αξίες του μετουσιώνουν και αναπαριστούν το διαχρονικό και το παγκόσμιο στην πολιτισμική δημιουργία. Αντιπροσωπεύει το όραμα της σύλληψης και έκφρασης αξιών όπως ελευθερία, δημοκρατία, διάλογος, ανθρώπινα δικαιώματα κ.ά. σε συγκεκριμένο ιστορικό χώρο και χρόνο, που συναντώνται όμως και σήμερα, ενώ διαχρονικά καθορίζουν τον πολιτισμό, τα ιδανικά και τα ιδεώδη του ανθρώπου.
Στα πλαίσια του ευρωπαϊκού προγράμματος HORIZON 2020 με τίτλο “Values Across Space and Time” (VAST), η συμμετοχή του Πανεπιστημίου Αθηνών έρχεται να μελετήσει και να αναδείξει τις ανθρωπιστικές αξίες του ευρωπαϊκού πολιτισμού, όπως αυτές εκφράζονται στο Αρχαίο Ελληνικό Δράμα και Θέατρο και στον τρόπο με τον οποίο αυτές προβάλλονται μέσα από τη σύγχρονη δραματουργία, με ιδιαίτερη έμφαση σε εκείνες που θεωρούνται θεμελιώδεις για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Βάσει μιας πρώτης εμπειρικής μελέτης σε κοινό που αφορούσε την παρακολούθηση της τραγωδίας «Επτά επί Θήβας» του Αισχύλου, σε σκηνοθεσία Τσέζαρις Γκραουζίνις (ΚΘΒΕ, 2016-2017), που συγκίνησε και απέσπασε θερμές κριτικές, έγινε σαφές ότι οι θεατές όχι μόνο αντιλαμβάνονται, αλλά και ενστερνίζονται ποικίλες θεμελιωμένες διαχρονικές ηθικές αξίες του αρχαίου δράματος, όπως αυτές αποδόθηκαν στο σήμερα μέσα από τη σύγχρονη ματιά του σκηνοθέτη της παράστασης και τους θεατρικούς της κώδικες. Στην έρευνα αυτή, που σε πρώτη φάση διεξήχθη στις αρχές του καλοκαιριού του 2021 και ολοκληρώθηκε στα τέλη του Ιούνη του ίδιου έτους, έλαβαν μέρος 105 άτομα που παρακολούθησαν on Line την παράσταση λόγω των έκτακτων συνθηκών που δημιούργησε η πανδημία COVID-19. Από τα ευρήματα που προέκυψαν από τη διερεύνηση και μελέτη των απόψεών τους αμέσως μετά την παρακολούθηση της παράστασης, αναδείχθηκε ότι αυτή πρόβαλε επιτυχώς το εννοιολογικό, αξιακό και αρχετυπικό περιεχόμενο του έργου του Αισχύλου, φέρνοντας στην επιφάνεια πλήθος αξιών ηθικού/διανοητικού και πολιτικού/κοινωνικού περιεχομένου που εκφράζονται από τα πρόσωπα του έργου και το δραματικό κείμενο, όπως είναι τα δεινά ενός εμφυλίου πολέμου, η αξία της ανθρώπινης ζωής και η ανάγκη για συμφιλίωση. Άλλες σημαντικές, για τους θεατές, αξίες και δικαιώματα που ανέδειξε το έργο ήταν ο σεβασμός στους νεκρούς και το καθολικό δικαίωμα της ταφής, οι καταστροφικές επιπτώσεις της εξουσιομανίας και της φιλοδοξίας, αλλά και η αυτοσυγκράτηση του λαού ως ένα σημαντικό πλεονέκτημα στη διαχείριση δύσκολων πολιτικών καταστάσεων και κρίσεων.
Για μια περαιτέρω μελέτη και εμπεριστατωμένη ανάγνωση της υποδοχής και πρόσληψης των αξιών του συγκεκριμένου έργου (και δι’ αυτού της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας στο σύνολο της), σχεδιάσθηκε και υλοποιήθηκε μια νέα μελέτη της ίδιας παράστασης, μετά από παρέλευση ικανού χρονικού διαστήματος από την πρώτη. Στόχος της ήταν να διαπιστωθεί αν και κατά πόσο στη συνείδηση των θεατών παραμένουν καθαυτές εξίσου ισχυρές οι μνημονικές καταγραφές και τα αποτυπώματα από την επικοινωνία τους με τον αξιακό κόσμο του έργου, ή αυτές έχουν αδρανοποιηθεί λόγω της παρόδου του χρόνου και της απόσβεσης των έντονων αναμνήσεων που είχαν προκληθεί από την παράσταση ως “όχημα σημασίας”. Να φανεί δηλαδή αν και κατά πόσο το εικαστικό και οπτικο-ακουστικό περίβλημα του κειμενικού λόγου (άρα και των αξιών που δι’ αυτού εκπορεύονται ) παραμένει ενεργό στη συνείδηση των θεατών, ή εξασθενεί λόγω της μειωμένης μνημονικής αποτύπωσης του σκηνικού θεάματος. Στην πρώτη περίπτωση, η παραδοχή και διαπίστωση της καθολικότητας και διαχρονικότητας των μηνυμάτων της τραγωδίας θα επιβεβαιωνόταν πανηγυρικά, θέτοντας τον ίδιο το συγγραφέα και τον τραγικό του λόγο σε πρωτοκαθεδρία, ενώ στη δεύτερη, χωρίς κάτι τέτοιο να αμφισβητηθεί, θα περιόριζε κάπως τη γενικευμένη αποδοχή του ,με μια σύστοιχη υιοθέτηση της παράστασης ως αδιαφιλονίκητου φορέα του μηνύματος, άρα εν μέρει θα καθιστούσε παράλληλα με το συγγραφέα, το σκηνοθέτη συνδημιουργό του νοήματος. Στη συνέχεια αυτής της εμπειρικής έρευνας και μέσα στα πλαίσια εντοπισμού της μνήμης των θεατών, ακολούθησε η δεύτερη, η οποία παρουσιάζεται και έρχεται να δώσει απαντήσεις στο πώς οι εγγεγραμμένες στο κείμενο (δια της παράστασης) αξίες λειτουργούν και καταγράφονται στη συνείδηση του θεατή με το πέρασμα του χρόνου, μέσω μιας σύγκρισης μεταξύ των απόψεων των θεατών της σε δύο διαφορετικές χρονικές περιόδους.
Η δεύτερη αυτή φάση της έρευνας διεξήχθη έξι μήνες μετά την πρώτη και έλαβε χώρα κατά το χρονικό διάστημα μεταξύ Ιανουαρίου – Μαρτίου 2022. Σε αυτή ρωτήθηκαν ξανά, μέσω ειδικά κατασκευασμένου ως προς τη θεματική και τη στόχευσή του ερωτηματολογίου, οι ίδιοι οι συμμετέχοντες προκειμένου να διερευνηθεί η οπτική τους πάνω στη θεατρική παράσταση που είχαν παρακολουθήσει έξι μήνες πριν και να εξωτερικεύσουν τις απόψεις τους πάλι, υπό το πρίσμα της μνήμης και της λήθης που επέφερε ο χρόνος από τη στιγμή της πρώτης παρακολούθησης μιας αρχαίας τραγωδίας. Οι ερωτήσεις του ερωτηματολογίου ήταν ίδιες με αυτές της πρώτης φάσης με τη διαφορά ότι προστέθηκε η επιλογή “δεν θυμάμαι” ως εναλλακτική απάντηση, προκειμένου να αποτυπωθούν στοιχεία τα οποία δεν διατηρήθηκαν στη μνήμη των θεατών από την παρακολούθηση της παράστασης.
Ειδικότεροι στόχοι της μελέτης ήταν η συγκριτική διερεύνηση της οπτικής των θεατών πάνω στις ενέργειες των πρωταγωνιστών της δραματικής παράστασης, αλλά και η συγκριτική ανάλυση των απόψεων για το ρόλο των θεατρικών κωδίκων στη μεταβίβαση των μηνυμάτων που έφερε η παράσταση, έτσι όπως ο ίδιος ο σκηνοθέτης είχε επιλέξει να αναπτύξει. Στη δεύτερη φάση της μελέτης έλαβαν μέρος 55 άτομα (47 γυναίκες και 8 άντρες) από τα 105 άτομα που είχαν παρακολουθήσει αρχικά την παράσταση. Οι περισσότεροι προέρχονταν από το χώρο των ανθρωπιστικών επιστημών και διέμεναν κυρίως σε κάποιο από τα δύο μεγάλα αστικά κέντρα της Ελλάδας. Ήταν υψηλού επιπέδου σπουδών και είχαν ως χρονολογικά μια μέση ηλικία τα 42 έτη, διατηρώντας κατά αναλογία τα χαρακτηριστικά που είχε το δείγμα και κατά την πρώτη φάση.
Βάσει των αποτελεσμάτων της συγκριτικής μελέτης, η συγκεκριμένη παράσταση του Γκραουζίνις απέσπασε αποκλειστικά θετικές κριτικές ακόμα και έξι μήνες μετά την παρακολούθησή της, ενώ το μεγαλύτερο μέρος των συμμετεχόντων θυμούνταν πολλά από τα στοιχεία της, παρά το πέρασμα του χρόνου. Αρκετοί αναφέρθηκαν σε δυνατά σκηνοθετημένες σκηνές του έργου που εντυπώθηκαν στο μυαλό τους ή εξέφρασαν συνειρμούς/σκέψεις σχετικά με το αξιακό περιεχόμενο της παράστασης που αφορούσε αντιστοιχίες μεταξύ του παρελθόντος και παροντικών γεγονότων. Με αυτό ως δεδομένο, φαίνεται ότι το σκηνικό θέαμα με τους επιμέρους κώδικες του (εικαστικός, υποκριτικός, μουσικός …) εξακολουθεί να παραμένει ενεργό στη συνείδηση του κοινού και να αποτελεί σημείο άμεσης αναφοράς και ανάκλησης κάθε φορά που αναφέρεται για κάποιο λόγο η συγκεκριμένη παράσταση.
Ως προς το αξιακό περιεχόμενο, η συγκριτική ανάλυση ανάμεσα στις απαντήσεις των συμμετεχόντων στις δύο χρονικές φάσεις ανέδειξε μια σταθερότητα όσον αφορά την εντύπωση και την προβολή θεμελιωδών διαχρονικών αξιών μέσα από το θεατρικό έργο, όπως αυτή της έμφυλης ισότητας, του σεβασμού της προσωπικότητας του άλλου και του διαλόγου ως βασικό γνώρισμα της δημοκρατίας και μέσο επίλυσης των διαφορών. Οι συμμετέχοντες έχουν συγκρατήσει έντονα στο μυαλό τους, έξι μήνες μετά την παρακολούθηση της παράστασης, ότι αυτή ανέδειξε επάξια το εννοιολογικό και αξιακό περιεχόμενο του έργου του Αισχύλου. Άλλες εντυπωμένες αξίες στο πέρασμα του χρόνου που πραγματεύεται και κληροδοτεί το έργο στους θεατές είναι, βάσει των συμμετεχόντων, η αξία της ανθρώπινης ζωής, όπως αυτή αντιπαραβάλλεται με τα δεινά που επιφέρει ένας εμφύλιος πόλεμος και η εναλλαγή των ανθρώπων στην εξουσία. Σύμφωνα με τους συμμετέχοντες στην μελέτη, πρόκειται για αξίες που αφορούν σε μεγάλο βαθμό σήμερα τον Έλληνα και τον Ευρωπαίο πολίτη. Επίσης παρατηρούνται πολιτικές αναλογίες μεταξύ του εξουσιαστικού λόγου των πρωταγωνιστών του έργου και των πολιτικών του σήμερα. Με βάση τα προηγούμενα προκύπτει εύλογα ότι οι αξίες και τα μηνύματα της παράστασης, που αποτελούν ειδοποιά στοιχεία του συγκεκριμένου έργου, όχι μόνο δεν περιθωριοποιούνται ανάμεσα στο σύνολο των μνημονικών ανακλήσεων των θεατών, αλλά εξακολουθούν να διατηρούν τον πρωταρχικό χαρακτήρα τους, όπως και κατά την πρώτη επαφή τους με την παράσταση.
Η συγκεκριμένη σκηνοθεσία, βάσει των απόψεων που ανέδειξε η μελέτη και φαίνεται να διατηρούνται στον χρόνο, σέβεται τη βασική δομή του πρωτότυπου κειμένου και παρουσιάζει τα γεγονότα που καθορίζουν τους δομικούς άξονες του έργου του Αισχύλου, αξιοποιώντας με ιδιαίτερο τρόπο θεατρικούς κώδικες που καθηλώνουν, από ότι φάνηκε, τη μνήμη του θεατή. Στοιχεία που εντυπωσίασαν και θυμούνται περισσότερο οι θεατές αφορούσαν τη σκηνοθεσία, την υποκριτική των ηθοποιών και στοιχεία από το εικαστικό πλαίσιο της παράστασης. Οι θεατές θυμούνται πρωτότυπες σκηνογραφικές και ενδυματολογικές επιλογές, την υποβλητική μουσική υπόκρουση και τα λειτουργικά στοιχεία του φωτισμού στην ενίσχυση της τραγικότητας των καταστάσεων που αναδύονταν στη σκηνική δράση. Η χρήση της μουσικής κατά την παράσταση συνέτεινε στην περαιτέρω αποτύπωση του αδελφικού μίσους, όπως και η σκηνική παρουσία του Πολυνείκη.
Η σκηνοθεσία φάνηκε ότι πρόβαλλε ικανοποιητικά τα δεινά του πολέμου και την ανάγκη για συμφιλίωση, ενώ πρωτότυπα σκηνικά αντικείμενα όπως οι σκάλες ή οι επτά ασπίδες, πάντα σύμφωνα με την άποψη των συμμετεχόντων, άφησαν ισχυρά μνημονικά ίχνη. Η μνήμη επιβεβαιώθηκε ότι καταγράφει, αποθηκεύει και διατηρεί τα μηνύματα των συμβολισμών της παράστασης αλλά και τους διαύλους μέσα από τους οποίους αυτά μεταφέρθηκαν στο κοινό. Για παράδειγμα, οι συμμετέχοντες θυμούνταν ότι οι σκάλες (ένα εντυπωσιακό σκηνοθετικό εύρημα του Γκραουζίνις που κυριαρχούσε στη σκηνή), συμβόλιζαν την άνοδο και την πτώση της εξουσίας, ή ότι ο σκηνοθετικός χειρισμός της σκηνής των επτά ασπίδων εισήγαγε μια ειρωνική κωμικότητα που επέτεινε την τραγικότητα των καταστάσεων, ζωντανεύοντας τη στατική και λεκτική δράση. Άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα βρίσκεται στην παρουσίαση του Ετεοκλή στη σκηνή όπου οι συμμετέχοντες έχουν συνδυάσει στη μνήμη τους την παρουσίαση του με στοιχεία υποτίμησης προς τις γυναίκες και την άνιση μεταχείρισή τους.
Όλα τα παραπάνω μας ωθούν να υποστηρίξουμε ότι η επί σκηνής αντιδιαστολή μεταξύ θεμελιωδών ουμανιστικών αξιών και πράξεων ατομισμού, ή στοιχείων μιας νεωτερικής σε αντιδιαστολή με εκείνα μιας παραδοσιακής νοοτροπίας και συμπεριφοράς, (π.χ. υποτίμηση των γυναικών κ.τ.λ.), συμβάλλουν στη διατήρηση και την αναπαραγωγή των θεμελιωδών ηθικών αξιών διαμέσου του αρχαίου δράματος, ανεξαρτήτως του σκηνικού τρόπου που επιλέγει κάθε φορά η σκηνοθεσία. Αξίζει επιπλέον να σημειωθεί ότι έντονα μνημονικά ίχνη και αξιακά αποτυπώματα αφήνουν τα ισχυρά σκηνοθετικά ευρήματα, όπως αυτά στην τελευταία σκηνή του δράματος. Ενδεικτική είναι η περίπτωση του Χορού, που αδυνατούσε να περπατήσει και να μετακινηθεί επί σκηνής, καθώς η Αντιγόνη και η Ισμήνη αποσύρονταν με τα πτώματα των δύο αδερφών. Επιβεβαιώθηκε ότι οι συμμετέχοντες διατήρησαν έντονα τα στοιχεία από τη συγκεκριμένη θεατρική σκηνή στη μνήμη τους, όπως επίσης και τη σημασιοδότηση της, δηλαδή τον εγκλωβισμό του Χορού εξαιτίας των επιλογών και των δράσεων των ηγετών του.
Συμπερασματικά, από την ανάλυση των ευρημάτων σε αυτή τη δεύτερη φάση, συγκριτικά με εκείνα της πρώτης, μπορούμε να αναφέρουμε ότι δεν παρατηρούνται ουσιαστικές μεταβολές στις απαντήσεις των συμμετεχόντων. Τα μηνύματα και οι αξίες που διέπουν το έργο παραμένουν αναλλοίωτα για τους θεατές της. Η μνήμη συνεχίζει να στηρίζεται σε πρωτότυπα οπτικοακουστικά στοιχεία και σκηνοθετικά ευρήματα, επιβεβαιώνοντας ότι διατηρεί τα μηνύματα των συμβολισμών της παράστασης αλλά και τους διαύλους μέσα από τους οποίους αυτά μεταφέρθηκαν στο κοινό. Όμως η εγχάραξη των ουσιαστικών μηνυμάτων του έργου στη συνείδηση των θεατών, παραμένει σταθερή, γεγονός που μας οδηγεί στο συμπέρασμα να υποστηρίξουμε ότι οι αξίες στην αρχαία τραγωδία λειτουργούν παράλληλα, αλλά και ανεξάρτητα από το εκάστοτε σκηνικό τους περίβλημα, τη συγκεκριμένη δηλαδή απόδοση του έργου σύμφωνα με την άποψη του σκηνοθέτη. Οι αντιστοιχίες μεταξύ του παρελθόντος και του παρόντος, αλλά και οι επί σκηνής εικονοποιήσεις τους, συνέτειναν στην αβίαστη πρόσληψη των θεμελιωδών ηθικών αξιών που έφερε το συγκεκριμένο δραματικό κείμενο του Αισχύλου, αναδεικνύοντας σκηνοθετικά τα μηνύματα του .
