1. Περιεχόμενο

Μέσα στα πλαίσια του ευρωπαϊκού προγράμματος HORIZON 2020,υλοποιείται έρευνα με τίτλο “Values Across Space and Time“, με Leader το ερευνητικό κέντρο ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ και partners το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ), το Πανεπιστήμιο του Μιλάνο (UMIL), της Λισαβώνας (NOVA), το Μουσείο του Παραμυθιού (FTM) της Λευκωσίας, το Ερευνητικό Κέντρο   SEMANTIKA (SEM) της Τσεχίας, το Ινστιτούτο και Μουσείο Μελέτης των Επιστημών της Φλωρεντίας (IMSS) και  το ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΑΘΗΝΩΝ.

Η έρευνα ξεκίνησε την 01/12/2020 και θα ολοκληρωθεί στις30/11/2023, χρηματοδοτούμενη εξ ολοκλήρου από ευρωπαϊκούς πόρους. Στόχο της έχει την ανάδειξη των αξιών του ευρωπαϊκού πολιτισμού, όπως αυτές συγκροτήθηκαν στην Αρχαία Ελλάδα (“ελευθερία”, “δημοκρατία”, “ανθρώπινη αξιοπρέπεια”, “ανθρώπινα δικαιώματα” κ.ά. ) και διαχρονικά εξακτινώθηκαν και καθιερώθηκαν  με ποικίλους τρόπους, όπως μέσα από τα παραμύθια και  τα λογοτεχνικά κείμενα και αποτέλεσαν τις αρχές που συγκροτούν το σύγχρονο ευρωπαϊκό και παγκόσμιο εννοιολογικό και  αξιακό κόσμο .

Τα προϊόντα της έρευνας θα ψηφιοποιηθούν και θα καταχωρηθούν σε αντίστοιχες βάσεις δεδομένων , στις οποίες θα υπάρχει πρόσβαση σε οποιονδήποτε, σύγχρονο ή μεταγενέστερο ερευνητή,  μελετητή , εκπαιδευτικό, φοιτητή , ή απλά ενδιαφερόμενο για τις ανθρωπιστικές  αξίες και τις μορφές με τις οποίες αυτές έχουν φτάσει μέχρι τις μέρες μας, μέσα από τα μνημεία του καταγεγραμμένου γραπτού λόγου. Παράλληλα, με συντονισμένες εκπαιδευτικές και επιμορφωτικές δράσεις , που απευθύνονται σε μαθητές, εκπαιδευτικούς , αλλά και θεατές, θα γίνεται προσιτό και θα διαδίδεται το αποτέλεσμα του ερευνητικού έργου, μέσα από δράσεις και εκπαιδευτικά προγράμματα, από εργαστήρια με καλλιτέχνες , μουσειο- παιδαγωγούς  και θεατρο-παιδαγωγούς , αφού στόχο της η έρευνα έχει όχι μόνο την μελέτη των αξιών σε ιστορικό επίπεδο, δηλαδή μέσα στο ιστορικό πλαίσιο που τις δημιούργησε, αλλά και την ενεργητική και δυναμική παρουσία και το ρόλο που διαδραματίζουν στη σύγχρονη κοινωνία του θεάματος.

Για την επίτευξη αυτού του στόχου, η τεχνολογία και ο ψηφιακός κόσμος της μάθησης καλούνται να διαδραματίσουν πρωτεύοντα ρόλο, αφού μέσα στα πλαίσια της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης τοποθετείται το όλο εγχείρημα και μόνο μέσα από την αξιοποίηση των προοπτικών που αυτή δίνει , είναι που θα γίνει δυνατή η διάχυση των αποτελεσμάτων της έρευνας και η αξιοποίηση των παραδοτέων της.

Μια από τις δράσεις που θα ενεργοποιηθούν, είναι και το “House of Greek Ideas” που θα λειτουργήσει σε χώρο του Ωδείου Αθηνών και θα αποτελέσει ένα πρωτοποριακό και ευρηματικό μουσειακό χώρο παιδείας των επισκεπτών (κατεξοχήν των μαθητών και των νέων), με τη χρήση ψηφιακών μέσων διαδραστικού  και εικονικού περιβάλλοντος , που αναδεικνύει και καθιστά προσιτές και οικείες τις αξίες του αρχαιοελληνικού κόσμου στις σύγχρονες γενιές.

2. Στόχος

Στη σημερινή εποχή, η ευρωπαϊκή πολιτιστική κληρονομιά είναι εύκολα προσβάσιμη μέσω της επαναστατικής εισαγωγής των ηλεκτρονικών τεχνολογιών και της ψηφιοποιήσης των πολιτιστικών στοιχείων. Η αναφορά στις αξίες γίνεται όλο και πιο έντονη, με αποτέλεσμα τον επαναπροσδιορισμό των αξιών όπως αναφέρονται σε πολλά πεδία, από την οικονομία και την πολιτική, μέχρι τα ηθικά στοιχεία που παρουσιάζει η τεχνητή νοημοσύνη. Κύριος στόχος στο ερευνητικό πρόγραμμα “Values Across Space and Time”,είναι  να  φέρουμε τις ανθρωπιστικές αξίες στο προσκήνιο του σύγχρονου on line κόσμου, μέσα από την ψηφιοποίηση αφηρημένων εννοιών που προκύπτουν από  τα δραματικά κείμενα και το θέατρο, τις προσωπικές εμπειρίες, την αφήγηση παραμυθιών, τη λογοτεχνία,  τον μύθο, κ.ά. Θέλουμε να  ερευνήσουμε την μετεξέλιξη των ηθικών αξιών μέσα στο χώρο και το χρόνο , τις υπάρχουσες συλλογές αφηρημένων εννοιών, όπως αυτές  εκφράζονται στη μητρική γλώσσα κάθε χώρας που συμμετέχει στο πρόγραμμα, ώστε να βρούμε και να διασυνδέσουμε τις αξίες που αυτές αναδεικνύουν. Να παρουσιάσουμε στο κοινό  αυτές τις ηθικές αξίες ,να  τις συλλέξουμε και να τις ψηφιοποιήσουμε, ώστε να αποτελέσουν κτήμα της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς για τις επόμενες γενεές. Επιπλέον, να δημιουργήσουμε μια συνεργατική πλατφόρμα ώστε να ενισχύσουμε το έργο των ερευνητών, των μουσείων και των εκπαιδευτικών, με σκοπό την επαναχρησιμοποίηση του υλικού από τους ενδιαφερόμενους ,ώστε  όλοι  να ξανάρχονται εύκολα, διαδραστικά   και γόνιμα  σε επαφή με τις ηθικές αξίες ,στα πλαίσια της σύγχρονης ευρωπαϊκής κοινωνίας.  Ιδιαίτερη έμφαση θα δοθεί στις αξίες που θεωρούνται θεμελιώδεις για την ευρωπαϊκή ένωση και τους  ενοποιητικούς άξονες όλων των μελών της, όπως ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ,η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, η ελευθερία, η δημοκρατία, η ισότητα και το δίκαιο.

Θέλουμε να κατανοήσουμε την εξέλιξη των αξιών αυτών  που γαλούχησαν την ανθρωπότητα   όχι μόνο μέσα στην  κοινωνικο-οικονομική της πραγματικότητα , αλλά στη διαχρονικά εξέλιξη και τον μετασχηματισμό τους, που, ξεκινώντας από τον μύθο και το Θέατρο στην Αρχαία Ελλάδα, περνώντας από την  παραμυθιακή και λογοτεχνική μετάπλαση, φτάνουν στις μέρες μας, αποτελώντας το βασικό έρεισμα στη διαμόρφωση της συνείδησης του σύγχρονου ευρωπαίου πολίτη. Να διερευνήσουμε αυτές τις στιγμές με τη βοήθεια ειδικών σε κάθε τομέα, να εξετάσουμε συγκριτικά και να συνθέσουμε τις ιδέες τους.

Προκειμένου να επιτευχθεί ο στόχος του συγκεκριμένου έργου, θεωρείται σκόπιμο να εξετάσουμε αφηγήσεις που αντιπροσωπεύουν σημαντικές στιγμές του ευρωπαϊκού πολιτισμού και της ιστορίας, καθώς και το πώς εκφράστηκε το νόημα συγκεκριμένων αξιών μέσω διαφορετικών έργων (τραγωδίες, παραμύθια και κείμενα του 17ου αι.). Να δοθεί έμφαση σε εκείνες τις αξίες που θεωρούνται θεμελιώδεις για την ευρωπαϊκή ιθαγένεια, όπως η ελευθερία, η δημοκρατία, ο διάλογος και η ανθρώπινη αξιοπρέπεια.

3. Άξονες

3.1. Αξίες στο Αρχαίο Ελληνικό Δράμα (παρελθόν, παρόν, μέλλον)

Μέρος 1ο: Το Παρελθόν των αξιών

Το πρώτο μέρος θέλει να μελετήσει τις αξίες της αρχαιότητας, όπως μπορεί να βρεθούν σε ιστορίες, όπως ενδεικτικά στις αρχαίες ελληνικές τραγωδίες και κωμωδίες. Χρησιμοποιώντας τις ηθικές αξίες και τα μηνύματα των έργων ως όχημα, αυτές οι ιστορίες προσπαθούν να βοηθήσουν το κοινό να ξεπεράσει το «εδώ και τώρα» της ύπαρξής του, μεταβαίνοντας  στο «αλλού» της μυθιστορίας. Ο στόχος του πρώτου μέρους είναι να μελετήσει τις αξίες που μεταδίδονται μέσω του αρχαίου δράματος, εστιάζοντας στα στοιχεία που σχετίζονται με τις έννοιες του πολίτη και της ιθαγένειας, του νόμου και της ελευθερίας, όπως αναφέρθηκε προηγουμένως. Στη συνέχεια, θα προσθέσουμε δεδομένα που σχετίζονται με βασικές , εμβληματικές αξίες και έννοιες που βρίσκονται διάσπαρτα  σε επιλεγμένα έργα του αρχαίου ελληνικού κόσμου και θα τα συνδέσουμε με το «ευρετήριο φιλοσοφικών θεωριών» αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων.

Μέρος 2ο: Το Παρόν και το Μέλλον των αξιών

Στο δεύτερο μέρος, θα εξετάσουμε πώς αυτές οι αξίες επανατοποθετούνται  στο παρόν μέσω κάθε σύγχρονης θεατρικής αναπαραγωγής των κλασικών έργων. Θα αναλύσουμε το  νόημα που δημιουργείται με κάθε νέα προσαρμογή του κειμένου, μέσω της αλληλεπίδρασης διαφόρων σημειωτικών συστημάτων όπως η σκηνοθεσία, η υποκριτική, η μουσική, η κίνηση, η αισθητική, ο φωτισμός, τα κοστούμια και  η γενικότερη “άποψη” του σκηνοθέτη, μέσα από τα οποία οι χαρακτήρες και το κείμενο «παίρνουν» ζωή. Τον τρόπο με τον οποίο ο σκηνοθέτης ενός έργου σήμερα, επιλέγει να παρουσιάσει αξίες που προέρχονται από την αρχαιότητα στο σύγχρονο κοινό και τη δυναμική του σκηνικά εκπορευόμενου λόγου του συγγραφέα. Θα προβούμε σε  ψηφιοποίηση  των  εμπειριών  και των απόψεων των σύγχρονων δημιουργών (σκηνοθετών, ηθοποιών, ενδυματολόγων κ.α.) χρησιμοποιώντας αντιπροσωπευτικές θεατρικές αναφορές ως «μελέτες περιπτώσεων». Κάτι παρόμοιο θα γίνει με την μελέτη της πρόσληψης του σκηνικού θεάματος από τους θεατές, με την καταγραφή των μνημονικών αποτυπωμάτων που παραμένουν ενεργά στη συνείδησή τους , μετά από την παρακολούθηση συγκεκριμένων παραστάσεων.

Το «House of Classical  Hellenic Ideas» ,που θα ενεργοποιηθεί, είναι μια συνεργασία μεταξύ του NCSR Δημόκριτος και του Υπουργείου Πολιτισμού. Στόχος του είναι να δημιουργήσει μια πρότυπη έκθεση για τις κλασικές ελληνικές ιδέες και την αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Το έργο θα χρησιμοποιεί τεχνολογίες αιχμής, όπως διαδραστικούς ψηφιακούς τοίχους, εφαρμογές επαυξημένης πραγματικότητας και εφαρμογές που χρησιμοποιούν τεχνητή νοημοσύνη ως μέρος της αλληλεπίδρασης με τον επισκέπτη. Η έκθεση θα στοχεύει σε διαφορετικούς τύπους επισκεπτών, όπως τουρίστες και μαθητές , ενώ η συλλογή των απόψεων αυτών, μπορεί να αποτελέσει την αφετηρία μιας μεγάλης δημόσιας συζήτησης για τις βασικές ευρωπαϊκές αξίες.

3.2. Οι αξίες στα παραμύθια

Μέρος 1ο: Το παρελθόν των αξιών

Οι άνθρωποι χρησιμοποιούν τις ιστορίες τόσο για να μεταφέρουν πληροφορίες όσο και αξίες και ιδέες. Οι ιστορίες ξεπερνούν το χρόνο και τον χώρο. Σε διάφορες μορφές, είτε πρόκειται για μύθους και θρύλους είτε για παραμύθια, οι ιστορίες αποτελούν μεγάλο μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς μας, ακριβώς για αυτό το λόγο. Για το δεύτερο άξονα του προγράμματος, προτείνουμε την ψηφιοποίηση και τη διατήρηση των παραμυθιών καθώς και τη χρήση προηγμένων τεχνικών επεξεργασίας σε συνδυασμό με μεθοδολογίες από τις ανθρωπιστικές επιστήμες, προκειμένου να αποκαλυφθούν αξίες και ιδέες που υπάρχουν σε αυτές τις ιστορίες. Μέσα από πρωτοποριακές τεχνικές ψηφιακής επιμέλειας, οι ιστορίες και οι αξίες / ιδέες θα εντοπιστούν μέσα στο χωροχρόνο δημιουργώντας έναν ψηφιακό χάρτη της εξέλιξής τους.

Μέρος 2: Το παρόν και το μέλλον των αξιών

Σε αυτό το σημείο θα χρησιμοποιήσουμε τα ευρήματα της ανάλυσης προκειμένου να δημιουργήσουμε ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα για τους επισκέπτες του μουσείου σχετικά με αυτές τις αξίες. Το πρόγραμμα θα εφαρμοστεί στο «Fairytale Museum» της  Κύπρου. Όπως και στον πρώτο άξονα (Αρχαίο Ελληνικό Δράμα), μέσω του εκπαιδευτικού προγράμματος, θα εντοπίσουμε τις απόψεις των επισκεπτών σχετικά με το πώς αυτές οι αξίες υπάρχουν στη ζωή τους στη σύγχρονη κοινωνία και ακόμη και πώς φαντάζονται την εξέλιξη αυτών των αξιών στο μέλλον , μετά από 50 ή 100 χρόνια.

Οι εξαγόμενες γνώσεις θα διατεθούν σε ερευνητές, μουσεία (Fairytale Museum της Κύπρου) και σε άλλα εκπαιδευτικά ιδρύματα που μπορούν να χρησιμοποιήσουν το υλικό για να δημιουργήσουν εκθέματα, εκπαιδευτικά προγράμματα και άλλες εφαρμογές.

3.3. Οι αξίες στη λογοτεχνία του 17ου αιώνα για τη φιλοσοφία και την ουτοπική φαντασία

Το τρίτο αυτό μέρος επικεντρώνεται στη λογοτεχνία του 17ου αιώνα. Εξετάζει μια σειρά έργων στο σταυροδρόμι μεταξύ ουτοπικού και επιστημονικού είδους. Πρόκειται , ως επί το πλείστον, για  φανταστικές ιστορίες ταξιδιού, στις οποίες οι επιστημονικές και θρησκευτικές καινοτομίες ενσωματώθηκαν σε ένα φανταστικό αφηγηματικό πλαίσιο. Αυτός είναι ο αιώνας της μαθηματικοποίησης της φύσης, αλλά και της μαθηματικής μαγείας, της περιέργειας και της «γεύσης των θαυμάτων», ενώ  οι «επιστημονικές» συζητήσεις περιλαμβάνουν ακόμα και θεολογικές αντιλήψεις για τη φύση και την ανθρωπότητα, σε  μια ακόμα ανοργάνωτη , σχεδόν χαοτική άποψη για το σύμπαν .

Μέρος 1ο: Το παρελθόν των αξιών

Η έρευνα στο μέρος αυτό, θα μελετήσει κείμενα του 17ου αιώνα, με στόχο την ψηφιοποίηση του τρόπου με τον οποίο οι συγγραφείς αυτής της περιόδου αντιλήφθηκαν τον μετασχηματισμό και την αναπαραγωγή ηθικών αξιών και κοινωνιών στο μέλλον. Θα συγκρίνουμε πώς μεταμορφώνονται οι αξίες και πώς αναδημιουργούν μια νέα εικόνα του “εγώ” και του κόσμου στις απαρχές της σύγχρονης εποχής.

Μέρος 2ο: Το παρόν και το μέλλον των αξιών

Σε αυτό το μέρος του προγράμματος, θα χρησιμοποιήσουμε τα ευρήματα της προηγούμενης ανάλυσης, προκειμένου να δημιουργήσουμε, να χρησιμοποιήσουμε  και να βελτιώσουμε εκπαιδευτικά προγράμματα για τους επισκέπτες των μουσείων (σχολεία, ευρύ κοινό) ή άλλες σχετικές εκδηλώσεις (ομιλίες, συζητήσεις, βραδιές μουσείων, επίσκεψη στη μόνιμη έκθεση). Όλα τα παραπάνω μπορούν να συνδεθούν με τις μόνιμες εκθέσεις του Μουσείου Galileo της Φλωρεντίας. Μέσα στα ίδια πλαίσια, θα εντοπίσουμε τις απόψεις των επισκεπτών σχετικά με το αν και κατά πόσο αυτές οι αξίες υπάρχουν στη σύγχρονη κοινωνία και ακόμη πώς φαντάζονται την εξέλιξη αυτών των αξιών στο μέλλον. Θα θέλαμε να επισημάνουμε τις διαφορές ή τις ομοιότητες μεταξύ των αξιών του 17ου αιώνα, που είναι εγγενείς στα επιστημονικά κείμενα και των αξιών που υπάρχουν στην πλέον δημοφιλή εικόνα που έχουμε για την επιστήμη σήμερα. Οι απόψεις των επισκεπτών θα καταγράφονται και θα ψηφιοποιούνται μέσω ερωτηματολογίων και άλλων διαδικασιών παρακολούθησης.

Οι χρήστες του παραγόμενου υλικού του θα είναι το Museo Galileo του οποίου οι επιμελητές / εκπαιδευτικοί θα μπορούν να χρησιμοποιήσουν τα αποτελέσματα του προγράμματος για να βελτιώσουν τις εκθέσεις, τις εκδηλώσεις  και τα εκπαιδευτικά προγράμματα του μουσείου, αλλά και μελετητές, ερευνητές, καθώς και άλλα μουσεία και εκπαιδευτικοί σε όλη την Ευρωπαϊκή Ένωση.

4. Η συμβολή του ΕΚΠΑ στο Πρόγραμμα

Ο ρόλος  της ερευνητικής ομάδας του ΕΚΠΑ επικεντρώνεται στην μελέτη του Αρχαίου Ελληνικού Δράματος (τραγωδία/κωμωδία) με την επισήμανση, ανάλυση και διερεύνηση των μηνυμάτων και αξιών που αποδίδονται μέσα από τα κείμενα (διάλογος, ανθρώπινα δικαιώματα, ελευθερία, δημοκρατία κ.ά.). Για να γίνει αυτό, θα πραγματοποιηθεί μια επισταμένη Κειμενική ανάλυση των έργων, που θα επιτρέψει τη συγκεκριμενοποίηση των αξιών και των ιδεών που εκφράζονται από τα δρώντα πρόσωπα , ήρωες/ηρωίδες των έργων, τις επιμέρους σχέσεις τους με άλλους, τις συγκρούσεις και τα αίτιά τους,  τις δραματικές καταστάσεις που απορρέουν και γενικότερα όλο τον κόσμο των αξιών και μηνυμάτων που εκφράζονται μέσα από εμβληματικά έργα του Αρχαίου Ελληνικού Θεάτρου, με διαχρονική και παγκόσμια εμβέλεια και ισχύ.

Με δεδομένο όμως ότι “θέατρο” σημαίνει πρώτα από όλα “παράσταση”, δια της  οποίας ο διακειμενικά εγγεγραμμένος λόγος του συγγραφέα εκπορεύεται και προσλαμβάνεται από τον τελικό του αποδέκτη, το θεατή στη θεατρική αίθουσα, η έρευνά μας θα επεκταθεί και στη σκηνική απόδοση των έργων και την πρόσληψή τους από το κοινό ως σκηνικού πια θεάματος. Θα προχωρήσουμε , επομένως, σε μια επιλεγμένη  παραστασιολογική ανάλυση έργων, στα οποία διαπιστώνεται μια διαφοροποίηση του σκηνικού μηνύματος από το αρχικό περιεχόμενο των έργων στη γραπτή τους μορφή, μια μεταγραφή, ένας μετασχηματισμός , μια μετατόπιση του νοήματος , προσαρμοσμένη στις ανάγκες και απαιτήσεις του σύγχρονου κοινού, που αφίστανται από αυτές ενός κοινού διαφορετικής (προγενέστερης) κοινωνικής και πολιτισμικής πραγματικότητας.

Για να γίνει κάτι τέτοιο, θα αναλυθούν οι  συγκεκριμένοι σκηνικοί και επικοινωνιακοί κώδικες της προς εξέταση παράστασης, ώστε να καταδειχθεί ο βαθμός πρωτοτυπίας και ιδιαιτερότητας που την χαρακτηρίζει, να επισημανθεί η συμβολή ενός εκάστου από τους συντελεστές (σκηνοθέτης, ηθοποιός, εικαστικός καλλιτέχνης, μουσικός) στη δημιουργία του τελικού αποτελέσματος ,γεγονός που θα πραγματοποιηθεί , εκτός από τη θεωρητική προσέγγιση στην ανάλυση του σκηνικού λόγου και από συνεντεύξεις με τους ίδιους τους δημιουργούς, που θα αναπτύξουν και θα παρουσιάσουν την  άποψή τους για το Αρχαίο Ελληνικό Δράμα και τον τρόπο προσέγγισης και απόδοσής του στο σύγχρονο κόσμο.

Η έρευνα θα ολοκληρωθεί με την μελέτη της υποδοχής και πρόσληψης του θεάματος από τους σύγχρονους θεατές, οι οποίοι είναι οι φυσικοί αποδέκτες των σκηνικών μηνυμάτων της παράστασης. Αλλά , δεν μας ενδιαφέρει μόνο η εντύπωση που στιγμιαία αποκομίζουν από το σκηνικό θέαμα που παρακολούθησαν. Για να ξεπεράσουμε τους κινδύνους που εγκυμονεί ο (ενδεχομένως ) θεαματικός εκμαυλισμός της συνείδησης από το πλούσιο και εντυπωσιακό σκηνικό θέαμα, το οποίο ενδέχεται να αποπροσανατολίζει και να επηρεάζει την κρίση για το νόημα και το περιεχόμενο του έργου/παράστασης, που αποτελεί και το βασικό ζητούμενο της παρούσης έρευνας, προχωρούμε σε επανάληψη της έρευνας πεδίου με ερωτηματολόγια   για δεύτερη και τρίτη φορά, μετά από παρέλευση εύλογου χρονικού διαστήματος, ώστε να καταγραφεί το μνημονικό αποτύπωμα και επομένως η αφομοίωση και υποδοχή των αξιών και μηνυμάτων των έργων, που αποδόθηκαν δια της σκηνικής τους μορφοποίησης.

Κατ’ αυτόν τον τρόπο θα πραγματοποιηθεί  μια συστηματική και εμπεριστατωμένη ανάλυση των αξιών ιδεών και μηνυμάτων του  Αρχαίου Δράματος, που σε συνδυασμό με τα πορίσματα από την αντίστοιχη έρευνα στον κόσμο των  παραμυθιών  και της Λογοτεχνίας,  θα καταγράψει και θα χαρτογραφήσει παραστατικά τον αξιακό και εννοιολογικό κόσμο που συγκρότησε και διαμόρφωσε διαχρονικά την πολιτισμική συνείδηση του σύγχρονου ευρωπαίου πολίτη .