Συνοπτική παρουσίαση της έρευνας[i]
Το θέατρο, όντας ένα σύνθετο καλλιτεχνικό γεγονός και ταυτόχρονα ένα κοινωνικό φαινόμενο, αποτελεί πρόσφορο έδαφος για τα μνημονικά ίχνη. Το πλήθος και η ποικιλία των σημειωτικών συστημάτων που εμπλέκονται στην παραγωγή νοήματος, καθώς και η πολυλειτουργικότητα και η κινητικότητα των επιμέρους στοιχείων που συνιστούν το παραστασιακό εγχείρημα, εμπεριέχουν ένα τεράστιο πλούτο δυνατοτήτων και πιθανοτήτων αποκωδικοποίησης που μπορούν πολύ εύκολα να προσαρμοστούν στους ποικίλους υποκειμενικούς και αντικειμενικούς, μετρήσιμους και μη παράγοντες που επιδρούν στην πρόσληψη του θεατή.
Ανάμεσά τους, η μνήμη με τις διαφορετικές μορφές και διαστάσεις της, αποτελεί σημαντική παράμετρο. Η συναισθηματική ταύτιση του νεαρού θεατή με τον ήρωα, η βιωματική μέθεξη στη συγκεκριμένη φάση εξέλιξης της προσωπικότητάς του υπό την επιρροή ενός αριθμού διαφοροποιητικών παραγόντων, ενεργοποιεί και αναπτύσσει τους μνημονικούς μηχανισμούς. Οι θεατρικές αναμνήσεις απορρέουν από την συνεχή παρέμβασή του πάνω στα στοιχεία του θεάματος τα οποία επιλέγει, δομεί, μορφοποιεί, ερμηνεύει και προσαρμόζει στα ήδη υπάρχοντα μνημονικά στοιχεία. Η επικοινωνία του ιδιαίτερου αυτού κοινού με το θέαμα, πραγματοποιείται μέσα από πολλούς δρόμους και διαφορετικούς τρόπους, δημιουργώντας ένα πλούσιο πεδίο μνημονικής δραστηριότητας. Ο εκφερόμενος από τους ηθοποιούς λόγος, οι φράσεις και οι έννοιες με έντονο αξιακό και ιδεολογικό περιεχόμενο που ενεργοποιεί τη συνείδηση του κοινού, η ανάπτυξη της πλοκής και η ανάδυση των χαρακτήρων σε συνδυασμό με τα οπτικοακουστικά σκηνικά μηνύματα, τα οποία προκαλούν οι δευτερογενείς κώδικες της παράστασης (σκηνογραφία, μουσική, ενδυματολογία κ.ά.), είναι στοιχεία ικανά να ενεργοποιήσουν τον μνημονικό καταγραφέα. Από την άλλη πλευρά, η «έξοδος» του σχολείου στο θέατρο δεν αποτελεί απλώς μια ευκαιρία «αναψυχής» και «διασκέδασης», αλλά νευραλγικό κομμάτι της σχολικής ζωής και της ενεργής πολιτιστικής εκπαίδευσης με ιδιαίτερη αξία και παιδαγωγική στόχευση. Δεν είναι μόνο ένα ευχάριστο διάλειμμα στην καθημερινότητα του σχολείου, αλλά μια συλλογική πολιτισμική εμπειρία κι ένα βιωματικό γεγονός που μπορεί να χαραχθεί ανεξίτηλα στη μνήμη του μαθητή-θεατή και να καθορίσει τη μετέπειτα πορεία και εξέλιξή του. Πώς όμως λειτουργεί η μνήμη του μαθητή-θεατή; Ποια σχέση υφίσταται ανάμεσά της και στο θεατρικό γεγονός; Πώς ενεργοποιείται ο μνημονικός μηχανισμός; Με ποια κριτήρια και για ποιους λόγους επιλέγονται και κατηγοριοποιούνται τα δεδομένα της πρόσληψης; Τι είναι αυτό τελικά που παραμένει στη μνήμη ύστερα από την παρακολούθηση μιας παράστασης; Ποια είναι η αντοχή των αναμνήσεων στη διέλευση του χρόνου; Αυτά τα ερωτήματα αποτέλεσαν την αφετηρία της έρευνας με τίτλο «Η θεατρική μνήμη μαθητών Ε’ Δημοτικού» η οποία υλοποιήθηκε από 11/7/2018 έως 10/12/2019 στο πλαίσιο της Πρόσκλησης ΕΔΒΜ34 «Υποστήριξη ερευνητών με έμφαση στους νέους ερευνητές» (Κωδικός MIS: 5006824) με Επιστημονικό Υπεύθυνο τον καθηγητή Θεόδωρο Γραμματά. Την ερευνητική ομάδα αποτελούσαν οι Αλεξία Παπακώστα (Δρ., ΕΔΙΠ ΠΤΔΕ-ΕΚΠΑ), Αφροδίτη Ανδρέου (Εκπαιδευτικός, Υποψ. Διδ. ΠΤΔΕ-ΕΚΠΑ) και η Ιωάννα Μπλούτη (Εκπαιδευτικός, Υποψ. Διδ. ΠΤΔΕ-ΕΚΠΑ).
Στόχος της έρευνας ήταν να διερευνηθεί το είδος των μνημονικών καταγραφών ανηλίκων θεατών προεφηβικής ηλικίας (Ε’ τάξης Δημοτικού)-σε πρώτη φάση- αμέσως μετά την παρακολούθηση θεατρικής παράστασης και –σε δεύτερη φάση- μετά την παρέλευση 2 μηνών. Η παράσταση που επιλέχθηκε ήταν «Το αγόρι με τη βαλίτσα» βασισμένη στο κείμενο του Mike Kenny μεταφρασμένο από την Ξένια Καλογεροπούλου και σκηνοθετημένο από τον Ηλία Καρελλά στο Θέατρο Κάππα. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο εκπαιδευτικών επισκέψεων 15 σχολείων στο συγκεκριμένο θέατρο με σκοπό την εξέταση της χρήσης και λειτουργίας των θεατρικών κωδίκων σε σχέση με το μετασχηματισμό των «εύθραυστων» πρόσφατων πληροφοριών (ακουστικών, οπτικών) του σκηνικού συμβάντος σε ισχυρές -ανθεκτικές σε παρεμβολές- αναμνήσεις μέσα από μια μεικτή μεθοδολογία έρευνας. Η παράσταση επιλέχθηκε βάσει σαφών παιδαγωγικών και καλλιτεχνικών κριτηρίων, διέθετε αισθητική και σκηνοθετική γραμμή (άποψη), συνέπεια στη χρήση συγκεκριμένων και ειδικά στοχευμένων τεχνικών, πλούτο συστημάτων σημασίας και διαύλων επικοινωνίας. Βασικό κριτήριο επιλογής ήταν η ισορροπία καλλιτεχνικής επιμέλειας-παιδαγωγικής στόχευσης. Κρίθηκε απαραίτητη η συστηματική καταγραφή, η μελέτη και η ανάλυση της χρήσης και λειτουργίας όλων των θεατρικών κωδίκων με επιτόπια έρευνα (fieldwork), αξιοποίηση των πηγών-τεκμηρίων και επαφή με τους συντελεστές της παράστασης. Τα δεδομένα που προέκυψαν, συσχετίστηκαν με τη γενικότερη στόχευση και τις υποθέσεις εργασίας και αποτέλεσαν τη βάση κατάρτισης λίστας ερωτημάτων για τη σύνταξη της ημιδομημένης συνέντευξης, καθώς επίσης και των έργων ανάκλησης και αναγνώρισης.
Στην έρευνα συμμετείχαν 15 σχολικές μονάδες. Ως εργαλεία διερεύνησης της θεατρικής μνήμης του ανήλικου θεατή αξιοποιήθηκαν εφτά δοκιμασίες έργων ανάκλησης και αναγνώρισης που περιελάμβαναν 32 στοιχεία (ερωτήματα) για την ποσοτική εκτίμηση των μνημονικών καταγραφών 396 μαθητών και 48 ημιδομημένες συνεντεύξεις με 24 μαθητές/τριες τυχαία επιλεγμένους/ες από το σύνολο των συμμετεχόντων μαθητών. Τα παραπάνω πραγματοποιήθηκαν σύμφωνα με έναν σχεδιασμό προμέτρησης και μεταμέτρησης με διάστημα διαμεσολάβησης δύο μηνών Ο σχεδιασμός αυτός αποσκοπούσε στην κάλυψη όλων των παραμέτρων που καθορίζουν θεάματα απευθυνόμενα σε κοινό ανήλικων θεατών. Η πρώτη δοκιμασία, αυτή που αφορούσε στην υποκριτική του ηθοποιού, περιελάμβανε ερωτήματα αναφορικά με την όψη του ηθοποιού, την κινησιολογία, τη φωνητική, και γενικότερα την απόδοση του ρόλου. Η δεύτερη δοκιμασία, αυτή που αφορούσε στον θεατρικό κώδικα του εικαστικού πλαισίου, αντιστοιχούσε σε ερωτήματα σχετικά με τον σκηνικό χώρο, τους σκηνικούς μηχανισμούς, τα σκηνικά αντικείμενα και τα κοστούμια. Η τρίτη δοκιμασία, αυτή που αφορούσε στον ηχητικό κώδικα της παράστασης, απαρτιζόταν από ερωτήματα σχετικά με το ηχητικό περιβάλλον της παράστασης, τη ζωντανή μουσική, τα τραγούδια, τους μουσικούς και τα ηχητικά εφέ. Η τέταρτη δοκιμασία, αντιστοιχούσε στον κώδικα του φωτισμού της παράστασης και περιείχε ερωτήματα σχετικά με τις λειτουργίες που επιτελούσε ο φωτισμός στη συγκεκριμένη παράσταση (εστίαση προσοχής, χρωματισμός της σκηνής, δημιουργία ατμόσφαιρας κ.ά.). Η πέμπτη δοκιμασία, περιελάμβανε ερωτήματα σχετικά με το περιεχόμενο του δραματικού λόγου όπως αυτός εκφερόταν από τους ηθοποιούς στη σκηνή. Η έκτη δοκιμασία, αναφερόταν στην πλοκή και τη δράση του έργου και αφορούσε στα ερωτήματα που εστίαζαν στο περιεχόμενο σκηνών κορύφωσης της δράσης, στις εναλλαγές και τις ανατροπές των καταστάσεων, στην ανάδειξη των συγκρούσεων και των χαρακτήρων. Η έβδομη δοκιμασία, αποτελούνταν από ερωτήματα σχετικά με την εμπλοκή της τεχνικής του θεάτρου σκιών στην εξέλιξη της δράσης, τις εγκιβωτισμένες ιστορίες και τους χαρακτήρες που αυτή παρουσίαζε και τον πρωταγωνιστικό της ρόλο σε κάποιες καθοριστικές σκηνές.
Σκοπός των δοκιμασιών αυτών και των ημιδομημένων συνεντεύξεων ήταν η εκτίμηση των μνημονικών καταγραφών ανήλικων θεατών αμέσως μετά την παράσταση, καθώς και μετά την παρέλευση χρόνου 2 μηνών, σε επίπεδο α) υποκριτικής των ηθοποιών, β) εικαστικού πλαισίου της παράστασης, γ) ηχητικού κώδικα, δ) φωτισμού, ε) περιεχομένου, ζ) πλοκής/δράσης και η) θεάτρου σκιών. Παράλληλα προέκυψαν συμπεράσματα για την επιρροή της παράστασης και την ενεργοποίηση της μνήμης σε παιδαγωγικό, ψυχολογικό και κοινωνιολογικό επίπεδο. Στη συλλογή δεδομένων συμμετείχαν και Μεταπτυχιακοί φοιτητές του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών του Τομέα Ανθρωπιστικών Σπουδών του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Ε.Κ.Π.Α., στην κατεύθυνση «Θέατρο και Εκπαίδευση» (ακαδ.έτος 2018-2019) . Τα ποσοτικά δεδομένα αξιολογήθηκαν με το SPSS, ενώ τα δεδομένα που συλλέχθηκαν από τις ημιδομημένες συνεντεύξεις αναλύθηκαν βάσει του συστήματος κωδικοποίησης των Miles & Ηumberman (1994). Απώτερος στόχος της ποσοτικής και ποιοτικής προσέγγισης ήταν η τριγωνοποίηση των αποτελεσμάτων για την εξαγωγή συμπερασμάτων, όπως επίσης και η διερεύνηση των παραγόντων που επιδρούν στις μνημονικές καταγραφές.
Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της μελέτης που προέκυψαν από την ποσοτική συγκριτική ανάλυση των δεδομένων στα έργα ανάκλησης και αναγνώρισης καταδείχτηκε ότι ο χρόνος άσκησε μικρή επίδραση στη λήθη των σημειωτικών στοιχείων της θεατρικής παράστασης. Επίσης προέκυψε ότι σε διάστημα δύο μηνών από την παρακολούθησή της, χάθηκαν από τη μνήμη του ανήλικου θεατή κυρίως στοιχεία συνδεόμενα με την πλοκή-δράση, το περιεχόμενο της ιστορίας και τον ήχο, ενώ σε μικρότερο βαθμό στοιχεία που αφορούσαν στον φωτισμό, στην υποκριτική του ηθοποιού και το εικαστικό πλαίσιο της παράστασης. Η αξιολόγηση των διαφυλικών διαφορών κατέδειξε μια στατιστική υπεροχή στη μνημονική συγκράτηση των σημειωτικών στοιχείων της παράστασης από τα κορίτσια σε σύγκριση με τα αγόρια.
Όσον αφορά στα αποτελέσματα που προέκυψαν από την ποιοτική ανάλυση των συνεντεύξεων έχουμε να παρατηρήσουμε τα εξής ανά κατηγορία πεδίων διερεύνησης:
1. Περιεχόμενο
Από τις ημιδομημένες συνεντεύξεις, ο τίτλος και το θέμα φάνηκε να αφήνουν έντονο μνημονικό αποτύπωμα. Διαπιστώνουμε ότι η αναφορά του τίτλου στον βασικό ήρωα ενισχύει τη μνημονική καταγραφή. Οι βασικοί χαρακτήρες του έργου, έτσι όπως αναδεικνύονται μέσα από συνεχόμενες αλλαγές στις καταστάσεις με την αληθοφάνεια και τη γνησιότητα που διαθέτουν και όπως διαγράφονται στις μεταξύ τους σχέσεις, κερδίζουν το ενδιαφέρον των ανηλίκων θεατών και επενεργούν καθοριστικά στην παγίωση των αναμνήσεων. Οι μαθητές-θεατές αναφέρονται εκτενώς και με συγκεκριμένη άποψη σε καταστάσεις του έργου που σχετίζονται με αξίες όπως φιλία, ισότητα, αλληλεγγύη, δικαιοσύνη, καθώς και με θέματα όπως η εκμετάλλευση και τα δικαιώματα των παιδιών. Οι αναμνήσεις τους είναι ισχυρές όσον αφορά στάσεις και συμπεριφορές απέναντι σε τέτοιου είδους θέματα: «Οι φίλοι όλα τα μοιράζονται», «Η περιπέτεια και τα ταξίδια τους ένωσαν», «Όλοι έχουμε ανάγκη έναν φίλο», «Καλά έκαναν τα παιδιά κι έφυγαν από εκείνον τον κακό άνθρωπο στο εργοστάσιο που δεν τα πλήρωνε». Τις οικογενειακές στιγμές επίσης τις συναντάμε πολύ συχνά στις εγκατεστημένες αναμνήσεις των μαθητών και οι αναφορές τους είναι εξαιρετικά ενδεικτικές για τη στάση τους απέναντι στην αξία των οικογενειακών δεσμών: «Το έκαναν από αγάπη οι γονείς. Δεν είχαν λεφτά και προτίμησαν να φύγει μόνο το αγόρι», «O αδελφός δεν έλεγε την αλήθεια για να μην τους στεναχωρήσει», «Δεν θα άντεχα τον αποχωρισμό». Είναι εντυπωσιακό επίσης ότι τη «μετανάστευση» και το «προσφυγικό» ως κεντρικά θέματα του έργου τα ξεπερνά σε αναφορές ο «αγώνας για τη ζωή»: «Πρέπει να προχωράμε μπροστά παρά τις δυσκολίες», «Δεν έχει σημασία που πολλές φορές δεν βρίσκουμε αυτό που περιμένουμε… σημασία έχει η προσπάθεια» «Δεν πρέπει να το βάζουμε κάτω…». Φαίνεται πως η επικαιρότητα και σχετικά βιώματα των παιδιών συνδέονται με την εγκαθίδρυση των αναμνήσεων. Το προσφυγικό είναι θέμα πολύ οικείο στους μαθητές για διάφορους λόγους: «Η γιαγιά κι ο παππούς ήταν μικροί όταν έφυγαν από την Μικρά Ασία», «Οι πρόσφυγες δίνουν όλη τους την περιουσία για να μπουν σ’ ένα καράβι και μετά τους πετάνε στη θάλασσα», «Είχαμε πάει στα “προσφυγικά” με το σχολείο…». Μεγάλο μέρος των αναφορών τους, εμπλέκει τα ΜΜΕ, το σχολείο, την οικογένεια, την τοπική κοινωνία. Αξιοπρόσεκτες είναι οι διαπιστώσεις τους που αποδεικνύουν εμβάθυνση και μνημονική αποτύπωση στα στοιχεία του περιεχομένου του έργου: «Είναι πολύ δύσκολο να τα αφήνεις όλα πίσω», «Δεν φανταζόμουν ότι υπάρχουν τόσοι πρόσφυγες…». Η συσχέτιση επίσης με προσωπικά βιώματα-εμπειρίες αποτελεί στοιχείο ενεργοποίησης της μνήμης, ακριβώς όπως και στη λειτουργία της μάθησης: «Δεν θα ξεχάσω ποτέ το Αγόρι που ήθελε να πάρει το αυτοκινητάκι του μαζί… η μαμά κουβαλάει παντού κάτι βάζα της γιαγιάς…», «Η ζωή μου είναι τελείως διαφορετική δεν έχει καμμιά σχέση με αυτή του Αγοριού…Δεν ξέρω τι θα έκανα αν μου συνέβαινε κάτι τέτοιο..».
Επιπλέον, η έντονη συναισθηματική και συγκινησιακή φόρτιση που προκαλούν ανατροπές και γεγονότα καθοριστικά στη ζωή των ηρώων, ενδυναμώνει τις μνημονικές εγγραφές (ο ξεριζωμός, ο αποχωρισμός, οι περιπέτειες του ταξιδιού, η ξαφνική συνάντηση).
2. Σκηνοθεσία
Χαρακτηριστικά της σκηνοθεσίας και εκφραστές της σκηνοθετικής «άποψης» που διαπιστώνεται ότι κινητοποιούν τη μνημονική καταγραφή είναι τα εξής:
- To Θέατρο Σκιών, με έντονη δυναμική στην εγκαθίδρυση ισχυρών αναμνήσεων: παρατηρείται σε μεγάλο ποσοστό καθολική, σωστή και λεπτομερής περιγραφή των συμβάντων στο πανί από τους μαθητές, είτε αυτά υλοποιούνται με φιγούρες είτε με ανθρώπινες σκιές. Οι εγκιβωτισμένες επίσης ιστορίες του έργου που εμψυχώνονται μέσω του Θεάτρου Σκιών φαίνεται να έχουν μεγάλο ποσοστό συγκράτησης και επιτυχούς ανάκλησης. Οι μαθητές θυμούνται την πλοκή της κάθε ιστορίας και εύκολα ανακαλούν στη μνήμη και κάποια οπτικά και ηχητικά σημεία. Όσον αφορά στην κεντρική ιστορία, όλοι οι μαθητές συγκρατούν έντονα και με λεπτομέρειες στη μνήμη τις φιγούρες των λύκων που εμφανίζονται απειλητικά στο βουνό καθώς και την εντυπωσιακή λιμουζίνα στο πανί, με την Κρίσια να ξεπροβάλει στο παράθυρο στην τελευταία σκηνή της ξαφνικής συνάντησης των παιδιών στο πλυντήριο αυτοκινήτων («Το αυτοκίνητο ήταν από το Θέατρο Σκιών… μαύρο… και μέσα ήταν και η Κρίσια… ήταν λίγο παράξενο γιατί έκλεινε και το παράθυρο… δεν ξέρω πώς το έκαναν αυτό… πιστεύω ότι ήταν μία φιγούρα που τη σήκωναν σιγά-σιγά …»). Οι σκιές των γονιών που αποχαιρετούν το Αγόρι προκαλούν ανθεκτική στον χρόνο ανάμνηση και καταφέρνουν να συγκινήσουν και να προκαλέσουν φανταστικές «προεκτάσεις» αλλά και συνειρμούς στην αντίληψη και τη μνήμη των μαθητών: «H μητέρα φαινόταν πολύ λυπημένη και έκλαιγε… ο πατέρας ψύχραιμος την κρατούσε…», «H μητέρα κάποια στιγμή λύγισε… γονάτισε και μετά πέτρωσε από τη λύπη της…».
- Η παραδοσιακή ζωντανή μουσική λειτουργικά δεμένη με τη σκηνική δράση και με έντονες διακειμενικές αναφορές προκαλεί συγκινησιακή φόρτιση και κιναισθησία και ενεργοποιεί τη μνήμη. Η ορχήστρα με την έντονη σκηνική παρουσία της κινεί το ενδιαφέρον και την περιέργεια των μαθητών και εδραιώνει αναμνήσεις. Οι περισσότεροι μαθητές θυμούνται ακριβώς τη θέση της στη σκηνή καθώς και τα όργανα και τους μουσικούς που την απαρτίζουν.
- Στοιχεία του παιδικού παιχνιδιού (μετατρεψιμότητα, έκπληξη, επανάληψη, παραστατικότητα, αντιστροφή, αντίθεση, μεταμόρφωση, εποπτικότητα, ευελιξία, ευρηματικότητα, φαντασία) και η ενσωμάτωσή τους στη λειτουργία των κωδίκων της παράστασης αφήνουν έντονα μνημονικά ίχνη. Το «παιχνίδι» όπως υλοποιείται στην μετατρεψιμότητα των σκηνικών αλλά και στην ιδιαίτερη κινησιολογία των ηθοποιών δημιουργεί συνειρμούς και ασκεί έντονη επιρροή στη λειτουργία της μνήμης «ήταν σαν παιχνίδι… όλα αυτά τα κουτιά στη σκηνή ξαφνικά να γίνονται καράβι, λεωφορείο, κρεβάτι…», « θυμάμαι που οι ηθοποιοί όταν άλλαζαν τα σκηνικά έκαναν κινήσεις σαν μπούμερακ να έτσι… μπρος πίσω…».
- Η χρήση της αποστασιοποίησης ξαφνιάζει ευχάριστα τους μαθητές και καθηλώνει τη μνήμη: «Μου έκανε εντύπωση που σταματούσε ο Ναζ σαν να ’βγαινε από το έργο… κι έλεγε παιδιά να σας πω μια ιστορία… Το έκανε πιο ενδιαφέρον… και δεν το ’χα δει πουθενά αλλού».
- Ο συνδυασμός επίσης πολλών κωδίκων στην κατασκευή ενός παραστασιακού μηνύματος ευνοεί τη βαθιά επεξεργασία του από τον μνημονικό μηχανισμό γιατί μπορεί να συνδέει πολλαπλά ερεθίσματα (π.χ. ηχητικά, οπτικά κ.λπ.) με κοινή στόχευση. Αποδεικνύεται ότι οι μαθητές θυμούνται με λεπτομέρεια για παράδειγμα τη ζωγραφιά της αδελφής, η οποία σημειώνεται με πολλούς τρόπους στη σκηνή (λεκτική αναφορά, προβολή, θέατρο σκιών, φωτιστικά στοιχεία).
- Η υπέρβαση του ορίζοντα αναμονής του κοινού με τη χρήση ανατρεπτικών λύσεων και τη δημιουργία απρόβλεπτων οπτικοακουστικών μηνυμάτων μπορεί να δημιουργήσει ανεξίτηλα μνημονικά ίχνη. Έντονες αναμνήσεις για παράδειγμα δημιουργεί η ανοίκεια χρήση και η μετατρεψιμότητα σκηνικών αντικειμένων καθώς και η αιφνιδιαστική χρήση ηχητικών ή/και φωτιστικών εφέ.
3. Υποκριτική
Επιβεβαιώνεται ότι η παρουσία του ηθοποιού ως ζώσα δύναμη της παράστασης και κομβικό σημείο του σκηνικού θεάματος αφήνει ισχυρό αποτύπωμα στη μνήμη του ανήλικου μαθητή-θεατή. Συγκεκριμένα, διαπιστώνουμε από τα πρώτα αποτελέσματα της ποιοτικής έρευνας ότι ισχυροποιούν τις αναμνήσεις τα εξής:
- Η ανάδειξη όλων των δυνατοτήτων της φωνής (ένταση, καθαρότητα, ευελιξία, ακρίβεια, σταθερότητα) με τη σωστή στόχευση. Πολύ συχνά αποτυπώνεται έντονα στη μνήμη το ύφος, ο τόνος και η ένταση της φωνής του ηθοποιού. Σε κάποια σημεία οι μαθητές θυμούνται τον τρόπο που ειπώθηκε κάτι και εύκολα τον μιμούνται.
- Η αξιοποίηση των παραγλωσσικών σημείων και της μιμικής: «Όταν το κορίτσι ανέβηκε στους ώμους του αγοριού έκανε έναν μορφασμό που ήταν σαν πω πω… ΟΥΑΟΥ!!».
- Η έντονη κινησιολογία: προσεγγιστικά σημεία (αποστάσεις, τοποθέτηση μέσα στο χώρο, μετατοπίσεις τους σε σχέση με έμψυχα-άψυχα της σκηνής, χειρονομικά σημεία, μιμικά – κινήσεις του σώματος και του προσώπου που εκφράζουν βασικά συναισθήματα: «Ένας ηθοποιός έκανε κάτι κινήσεις σαν ακροβατικά… σαν να χόρευε». Σε εξαιρετικά μεγάλο ποσοστό οι μαθητές συγκρατούν στη μνήμη τους στιγμές έντονης κινησιολογίας όταν αυτές συνδυάζονται με ανατρεπτικά γεγονότα: «Δεν μπορώ να ξεχάσω όταν έπεσε στη θάλασσα το Αγόρι… όταν κολυμπούσε… έκατσε με την κοιλιά σε ένα ορθογώνιο και έκανε έτσι… κουνούσε τα χέρια και τα πόδια». Επιπλέον, η κιναισθητική αντίδραση τη στιγμή της εξέλιξης της θεατρικής παράστασης, παγιώνει τις αντίστοιχες αναμνήσεις. Είναι χαρακτηριστικό, ότι πολλοί μαθητές είχαν συγκρατήσει κινήσεις των ηθοποιών τις οποίες με ευχαρίστηση επαναλάμβαναν -με δικιά τους πρωτοβουλία- κατά τη συνέντευξη.
- Η συναισθηματική ταύτιση του θεατή με τον ήρωα με διαμεσολαβητή τον ηθοποιό που τον ενσαρκώνει, προκαλεί σε μεγάλο βαθμό τη βιωματική μέθεξη στα σκηνικά διαδραματιζόμενα, λειτουργώνταςως κινητήρια δύναμη για την ανάπτυξη της μνήμης. Σε γενικές γραμμές τα κορίτσια ταυτίζονται με την ηρωίδα Κρίσια και τα αγόρια με τον πρωταγωνιστή: «Όταν έπεσε στο νερό η Κρίσια ένιωσα κι εγώ όπως ακριβώς το Αγόρι… μεγάλη αγωνία… μου ’ρχόταν να φωνάξω κι εγώ…», «Αυτό το κορίτσι με νευρίαζε κάποιες στιγμές…Μου ’ρχόταν να της πω: Τι να περιμένω; Πάλι θα περιμένω; Για πόσο θα με ’χεις να περιμένω;», «Την καταλαβαίνω που έλεγε ψέματα… ήθελε να εντυπωσιάσει… κατά βάθος ένιωθε μόνη…», «Ήταν πολύ θαρραλέα κι αποφασιστική μου άρεσε αυτό το κορίτσι…και τολμηρή…».
Ενδιαφέρον πόρισμα της έρευνας είναι το ότι μαθητές που ασχολούνται συστηματικά με το Θέατρο δείχνουν να συσχετίζουν -μεταγνωστικά- τη δυναμική των αναμνήσεών τους με τη δυναμική της υποκριτικής των ηθοποιών: «Νομίζω ότι θα τα θυμάμαι όλα επειδή έπαιζαν πολύ καλά οι ηθοποιοί… σαν να ήταν όλα αλήθεια… μου άρεσε που ήταν σαν να αυτοσχεδίαζαν… θέλω να το δοκιμάσω κι εγώ στις παραστάσεις μας…».
4. Εικαστικό πλαίσιο
Η εναρκτήρια επίσης εικόνα της παράστασης φάνηκε ότι μπορεί να αφήσει έντονο μνημονικό αποτύπωμα και να χρησιμοποιηθεί ως κινητήρια δύναμη για την ανάσυρση άλλων πληροφοριών σε σχέση με το σκηνικό γεγονός. Ακόμη και κατά την επακόλουθη χρονική ανάπτυξη του θεατρικού λόγου, οι αρχικοί αυτοί χωρικοί όροι εξακολουθούν να ασκούν βασικότατη επιρροή στην πρόσληψη, στην υποδοχή και τέλος στη μνημονική καταγραφή του θεάματος.
Το λιτό, αφαιρετικό σκηνικό της παράστασης αποτελούνταν από μονόχρωμες κατασκευές διαφόρων σχημάτων (τετράγωνα, τρίγωνα, ορθογώνια). Φαίνεται πως όταν αυτές οι κατασκευές μετασχηματίζονταν με τη βοήθεια των ηθοποιών και άλλων κωδίκων της παράστασης (π.χ. φωτισμός, ηχητικός κώδικας), προκαλούσαν ανεξίτηλα μνημονικά ίχνη. Η μετατρεψιμότητα, η γεωμετρία και οι λιτές γραμμές τους, κινητοποιούσαν το ενδιαφέρον και όπως αποδεικνύεται υπήρξαν καθοριστικοί παράγοντες της μνημονικής καταγραφής: «Μόλις μπήκα κι είδα όλα αυτά τα άσπρα κουτιά, δεν μπορούσα να φανταστώ τι θα τα κάνουν», «Άλλες παραστάσεις π.χ. αν θέλουν να δείξουν ένα κρεβάτι είχαν κρεβάτι κανονικό…, ενώ εδώ ήταν κάτι άσπρα κουτιά με σχήματα που τα έστηναν συνέχεια και τα άλλαζαν οι ηθοποιοί», «Είχε πολλούς κύβους η σκηνή και τα παίρνανε οι ηθοποιοί και φτιάχναν διάφορα», «Το καράβι το είχαν φτιάξει με δυο μισά τρίγωνα», «Τα σκηνικά δεν ήταν τόσο… να το πω υπερπαραγωγή; …απλά, λιτά και μπορούσαν να κάνουν με αυτά πολλά πράγματα».
Όσον αφορά στα σκηνικά αντικείμενα χαράσσονται έντονα στη μνήμη:
- Αντικείμενα περίεργα, ανοίκεια, που επιτελούν καθοριστικό ρόλο στη σκηνή όπως o λευκός κύλινδρος που με ειδικό φωτισμό στη μια του βάση μετατρέπεται σε φεγγάρι με ζωγραφισμένο μάλιστα πρόσωπο. Το φεγγάρι αυτό δηλώνει συναισθήματα όπως η νοσταλγία, η μοναξιά ή συνοδεύει δράσεις όπως το γράμμα στη μητέρα.
- Αντικείμενα συνηθισμένα, που όμως έχουν συναισθηματική αξία όπως η βαλίτσα του αγοριού, που περιέχει τη ζωγραφιά της αδελφής, το ρολόι του παππού, το γράμμα του μετανάστη αδελφού, το στυλό που του έδωσε η μητέρα για να της γράφει.
- Αντικείμενα τα οποία σημειώνονται με πολλούς τρόπους στη σκηνή (προβολές, φωτισμός), για παράδειγμα, η ζωγραφιά της αδελφής.
5. Φωτισμός
Ο φωτισμός μετατρέπεται σε πρωτογενή κώδικα της εγκαθίδρυσης αναμνήσεων. Οι αιτίες όπως ανιχνεύτηκαν στις απαντήσεις των μαθητών μέχρι στιγμής είναι οι εξής:
- Οι έντονες αντιθέσεις που προκαλεί και οι τεχνικές εστίασης προσοχής που αξιοποιεί: «Δεν θα ξεχάσω όταν γινόταν σκοτάδι κι έμεναν αναμμένα τα γράμματα και το φεγγάρι…).
- Η συμβολή του στην υποδήλωση της ψυχολογικής και συναισθηματικής κατάστασης του ήρωα ενισχύοντας τη δραματική ένταση στη σκηνή: «Θυμάμαι που γινόταν σκοτάδι κι άναβε το φεγγάρι όταν το Αγόρι θυμόταν τους γονείς του και στεναχωριόταν…», « Όταν φωτιζόταν ένας κύκλος πάνω στη σκηνή ο Ναζ ένιωθε νοσταλγία… έγραφε γράμμα στη μητέρα του με το στυλό που του είχε δώσει…» «Όταν η Κρίσια έπεσε στη θάλασσα η σκηνή γέμισε κόκκινο φως κι ακούστηκε μια σειρήνα…», « Θυμάμαι, όταν έγραφε γράμματα και έβγαινε το φεγγάρι, επειδή το κοιτούσε και το αγόρι ήταν σαν να βγαίνει το νόημα ότι το φεγγάρι του θυμίζει ας πούμε την οικογένειά του».
- Η δυνατότητα εναλλαγών στο χρωματικό μοτίβο της σκηνικής εικόνας :«Πάνω από τη σκηνή κρέμονταν κάτι γράμματα… το κάθε γράμμα είχε ένα χρώμα, ένα δικό του χρώμα, ήταν μπλε, πράσινο, κόκκινο… και άλλαζαν τα χρώματα», «Τα χρώματα άλλαζαν ανάλογα με τη σκηνή… όταν ήταν η σκηνή στη θάλασσα γίνονταν μπλε…».
- Η συνεργασία του με άλλους κώδικες της σκηνής (π.χ. ηχητικού) « Δεν θα ξεχάσω ποτέ την ώρα που έπεσε η Κρίσια στο νερό… αναβόσβηνε κόκκινο φως και ακουγόταν μια σειρήνα»
6. Μουσική
Η διερεύνηση των ποιοτικών δεδομένων επιβεβαιώνει τον σημαντικό ρόλο της ζωντανής μουσικής και του τραγουδιού που δρουν ενισχυτικά στη μνημονική καταγραφή γιατί αποτελούν διαρθρωτικό άξονα της πλοκής και συμμετέχουν λειτουργικά στη σύνθεση του παραστασιακού μηνύματος. Δημιουργούν κιναισθητικές αντιδράσεις στον ανήλικο θεατή και ενεργοποιούν τη σωματική του μνήμη. Οι μαθητές θυμούνται έντονα τη ζωντανή ορχήστρα, τη χωροταξική της ένταξη, τους συμμετέχοντες μουσικούς και τραγουδιστές, ενώ φαίνεται ότι οι στίχοι των τραγουδιών διαθέτουν πιο αδύναμο μνημονικό αποτύπωμα. Σε μεγάλο ποσοστό εντοπίζονται στις ανακλήσεις τους οι μεταμορφώσεις κάποιων μουσικών σε σκηνικούς ήρωες. Καθοριστική συμβολή στη δημιουργία αναμνήσεων δείχνουν να έχουν και τα ηχητικά εφέ, ειδικότερα όταν συσχετίζονται με σημαντικά σκηνικά συμβάντα (σειρήνα πλοίου, πυροβολισμοί). Ενδιαφέρον έχει η εγκαθίδρυση στη μνήμη η μορφή και η λειτουργία των μουσικών οργάνων. Όσον αφορά στο σαντούρι οι περισσότεροι μαθητές δεν ήξεραν την ονομασία, αλλά είχαν συγκρατήσει τη μορφή του και μπορούσαν να κάνουν την κίνηση της γνωστής μουσικού: «Έπαιζε η κοπέλα πολύ όμορφα… Η αγαπημένη της μαμάς…», «Ήταν κάτι σαν κουτί με χορδές», «Μια κυρία είχε ένα παλιό όργανο… τεράστιο… Κάτι με ξυλάκια. Κάτι σαν ξυλόφωνο…». Ένας μαθητής θυμήθηκε ότι είχε ξαναδεί ένα τέτοιο όργανο στη συναυλία του ωδείου στο οποίο παρακολουθούσε μαθήματα.
7. Ρόλος περιφερειακών δραστηριοτήτων στην εδραίωση των αναμνήσεων
Από τα αποτελέσματα, φαίνεται ότι επηρεάζει τα μνημονικά ίχνη η συμβολή των περιφερειακών δραστηριοτήτων πριν και μετά την παράσταση. Εξαιρετική σημασία έχει η γενικότερη σχέση μαθητών με το θέατρο, η θεατρική τους παιδεία. Συγκεκριμένα, η έμμεση επαφή των μαθητών με τη θεματική του έργου μέσα από την αναφορικότητα στο σήμερα, τη διαθεματική σύνδεση με όλα τα γνωστικά αντικείμενα, τη χρήση διακειμενικών συνδέσεων και την προσέγγιση ετερόκλητου συναφούς υλικού, προετοιμάζει θετικά την πρόσληψη του σκηνικού εγχειρήματος και κατ’ επέκταση τη μνημονική του καταγραφή. Ενισχυτικό ρόλο στη λειτουργία ισχυρών αναμνήσεων δείχνουν να έχουν οι δραστηριότητες μετά την παρακολούθηση της παράστασης. Η ανάγνωση για παράδειγμα του θεατρικού κειμένου και η εμψύχωσή του από τους μαθητές ισχυροποιεί τα μνημονικά ίχνη και βελτιώνει την κατανόηση της ιστορίας. Ομοίως, ενδοσχολικές καλλιτεχνικές δραστηριότητες (εικαστικά, μουσική) καθώς και εξωσχολικές δραστηριότητες (επίσκεψη στα παρασκήνια του θεάτρου, συνομιλία με τους συντελεστές) που σχετίζονται με το θεατρικό γεγονός, δυναμώνουν το μνημονικό αποτύπωμα δημιουργώντας ταυτόχρονα «αποθήκες» μνημονικού υλικού για μελλοντικές ανακλήσεις. Εξωσχολικές επίσης δραστηριότητες με πρωτοβουλία του μαθητή-θεατή αποδεικνύεται -έστω και από τις λίγες καταγεγραμμένες περιπτώσεις- ότι μπορούν να έχουν θετικό αντίκτυπο στην αποδοχή του σκηνικού γεγονότος και στις απορρέουσες αναμνήσεις. Δραστηριότητες που αναφέρθηκαν στις ημιδομημένες συνεντεύξεις είναι: η θέαση της παράστασης για δεύτερη φορά, η ανάγνωση και εμψύχωση του κειμένου, η συζήτηση με το οικογενειακό ή φιλικό περιβάλλον και η θέαση μιας άλλης παράστασης με σχετικό θέμα-περιεχόμενο.
8. Στάσεις και συμπεριφορές που καθηλώνουν τη μνήμη
Έντονο μνημονικό αποτύπωμα αφήνει η απόφαση των γονιών να «μείνουν πίσω» γιατί τα χρήματα δεν επαρκούν για τα εισιτήρια και να στείλουν μόνο το Αγόρι στο Βερολίνο. Η πράξη της Κρίσια να «εντυπωσιάσει» το Αγόρι «με ψέματα» όπως «ο θείος έχει λιμουζίνα», «έχω δει θάλασσα γιατί ο μπαμπάς έχει κότερο» δημιουργεί ισχυρά μνημονικά ίχνη στους μαθητές οι οποίοι επιπλέον σχολιάζουν το γεγονός: «Η Κρίσια ήθελε να εντυπωσιάσει αλλά κατά βάθος ήταν πολύ μόνη και είχε ανάγκη έναν φίλο», «Θα την συγχωρούσα κι εγώ όπως το Αγόρι…». Οι «αντιπαθητικοί» ήρωες ενεργοποιούν με τις πράξεις τους τον μνημονικό καταγραφέα και οι μαθητές όχι μόνο θυμούνται τη στάση και τη συμπεριφορά τους απέναντι στους δύο μικρούς ταξιδιώτες, αλλά και τους κατακρίνουν με σθένος: «Δε θα ξεχάσω εκείνο τον βοσκό που παρ’ ότι είχε πάρει τα χρήματα από το κορίτσι, μόλις άκουσε τους πυροβολισμούς το παράτησε μόνο στο βουνό», «Θυμάμαι που ο καπετάνιος πέταξε την Κρίσια στη θάλασσα… έχω ακούσει στην τηλεόραση για κάποιους ανθρώπους που πετάνε τους μετανάστες στη θάλασσα κι ας τους έχουν δώσει όλα τους τα χρήματα για να τους φέρουν στην Ελλάδα». Οι μαθητές καυτηριάζουν τις πράξεις των «διακινητών» αλλά κι αυτών που εκμεταλλεύονται εργασιακά τα παιδιά: «Ο πιο αντιπαθητικός ήταν αυτός που είχε το εργοστάσιο κι έβαζε τα παιδιά να δουλεύουν όλη ημέρα και τους έδινε ψίχουλα… Δεν έπρεπε να εκμεταλλεύεται τα παιδιά…». Τα ανθρώπινα πάθη φαίνεται να κινούν το ενδιαφέρον των ανήλικων θεατών και να ενεργοποιούν τη μνήμη. Μάλιστα η αναφορά τους στο έργο συσχετίζεται με κάποιο σχετικό «δίδαγμα» (π.χ. «η ιστορία του τσιγκούνη μας διδάσκει ότι δεν πρέπει να είμαστε τσιγκούνηδες»). Ισχυρό μνημονικό αποτύπωμα αφήνει η αφήγηση ενός τραυματικού συμβάντος που βίωσε η Κρίσια από την εισβολή στρατιωτών στο σπίτι της. Η συναισθηματική φόρτιση της διήγησης φαίνεται να ισχυροποιεί και να παγιώνει την ανάμνηση. Επιπλέον, πολλά παιδιά αντιλαμβάνονται αυτό το άσχημο βίωμα ως την αιτία του φόβου για το σκοτάδι που νιώθει η ηρωίδα. Μια μαθήτρια μίλησε για «παιδικό τραύμα». Η στάση του Αγοριού απέναντι στις δυσκολίες της ζωής εντυπωσιάζει με το σθένος της τους μαθητές και ενεργοποιεί θετικά τον μνημονικό καταγραφέα: «Θα θυμάμαι πάντα το Αγόρι που δεν το έβαζε κάτω. Δεν πρέπει να το βάζουμε κάτω, πρέπει να προχωράμε μπροστά…». Ένας άλλος μαθητής συμπληρώνει: «Πολλές φορές δεν βρίσκουμε αυτό που περιμένουμε… όμως πρέπει να προσπαθούμε όσο δύσκολα κι αν είναι τα πράγματα… αυτό θα το θυμάμαι πάντα από αυτή την παράσταση…» Η στάση της γυναίκας-πρόσφυγα που δεν διστάζει να «υιοθετήσει» τον Ναζ προκειμένου να μπορέσει αυτός να περάσει μαζί της τα σύνορα προκαλεί συγκίνηση στους μαθητές:«Συγκινήθηκα εκεί που έλεγε ότι πρέπει το αγόρι αλλάξει το όνομά του για να περάσει τα σύνορα, με μια άλλη οικογένεια, γιατί η μαμά εκείνη είχε δύο παιδιά κι επειδή φαινόταν ένα εγώ κατάλαβα ότι το άλλο μάλλον είχε πεθάνει».
Γενικότερα συμπεράσματα
Υπάρχουν παράγοντες όπως τα βιώματα, τα ενδιαφέροντα, οι γνώσεις, η θεατρική παιδεία κ.ά. που επηρεάζουν τη δημιουργία αναμνήσεων. Οι αναμνήσεις είναι πολύ διαφορετικές, ανάλογα με το ενδιαφέρον και τη συγκίνηση που προκαλεί το σκηνικό θέαμα, ανάλογα με τα χαρακτηριστικά του αλλά και την ικανότητα και τη διάθεση του ανήλικου θεατή να τα αναγνώσει και να τα συνδέσει με τα βιώματα και τις εμπειρίες του. Tα μνημονικά ίχνη εμπλέκονται με τη συλλογική/ κοινωνική/πολιτισμική μνήμη του ανήλικου θεατή η οποία καθορίζεται από διαμεσολαβητικούς παράγοντες (μηχανισμοί πρόσληψης, προσδοκίες, προϋπάρχουσες γνώσεις και εμπειρίες, θεατρική παιδεία κ.λπ.). Άλλωστε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κάθε θεατή φαίνεται να επιδρούν στη δυναμική εξέλιξη των αναμνήσεων. Το αισθητικό κριτήριο, η ευαισθησία, τα ενδιαφέροντα και οι προσδοκίες του, οι οποίες προσδιορίζονται με τη σειρά τους από την οικογένεια, το σχολείο και το κοινωνικο-πολιτισμικό πλαίσιο επεμβαίνουν δυναμικά στην επιλογή και εγκαθίδρυση στοιχείων στη μνήμη.
Μέσω των αναμνήσεων ορισμένων θεμάτων, της ερμηνείας τους, ακόμα και της τυχόν «διαστρέβλωσής» τους μπορέσαμε να διακρίνουμε το ενδιαφέρον των μαθητών για κοινωνικά και ψυχολογικά ζητήματα. Οι μαθητές δείχνουν ευαισθησία σε διαχρονικά προβλήματα που απασχολούν τον άνθρωπο και υπάρχει η τάση να συσχετίζουν το σκηνικό συμβάν με την πραγματική ζωή.
Η συναισθηματική διέγερση επίσης, αυξάνει την πιθανότητα παγίωσης της μνήμης, τόσο κατά τη φάση της κωδικοποίησης όσο και κατά τη φάση της αποθήκευσης των πληροφοριών. Σκηνές με έντονο συγκινησιακό φορτίο καθηλώνουν τη μνήμη. Μεγάλο ποσοστό των μαθητών θυμούνται στιγμιότυπα που τους συγκίνησαν ή τους δημιούργησαν αγωνία, φόβο, έκπληξη, χαρά, λύπη. Ενδεικτικά παραδείγματα ο αποχωρισμός του Αγοριού από τους γονείς, η ρίψη της Κρίσιας στη θάλασσα από τον Καπετάνιο και η ξαφνική συνάντησή των πρωταγωνιστών στο πλυντήριο αυτοκινήτων στο Βερολίνο.
Το αξιακό και ιδεολογικό σύστημα στο οποίο έχουν γαλουχηθεί οι μαθητές ως ομάδα αλλά και ως αυτόνομα άτομα επηρεάζει τις μνημονικές επιλογές. Στάσεις και συμπεριφορές που χαρακτηρίζουν το προφίλ του ανήλικου θεατή φαίνεται πως «χτίζονται» ενδοσχολικά και εξωσχολικά και επηρεάζουν και τη μνημονική αποτύπωση. Οι μαθητές επισκέπτονται το θέατρο διαθέτοντας «άποψη» για το τι οφείλει αυτό να τους προσφέρει (ευχαρίστηση, γνώση, προβληματισμό, ανθρώπινες ιστορίες, συναισθήματα κ.ά.), διαθέτουν απαιτήσεις, προσδοκίες αλλά και μνήμες. Διαθέτουν μια οξυδέρκεια και μια ευαισθησία που συνδέονται αναλογικά με το ενδιαφέρον που τους προκαλεί το θέαμα. Πολύ συχνά παρατηρούν λεπτομέρειες στο παραστασιακό εγχείρημα που κάποιοι ενήλικες μπορεί να τις προσπεράσουν:«Το τιμόνι του λεωφορείου το έβγαλε ο ηθοποιός από ένα κουτί».
Μάλιστα εντυπωσιάζει η δυνατότητα εντοπισμού και μνημονικής συγκράτησης του συνδυαστικού τρόπου λειτουργίας των θεατρικών κωδίκων. Επιβεβαιώνεται ο εντοπισμός της ταυτόχρονης π.χ. λειτουργίας ηχητικών και οπτικών σημείων στην κατασκευή συγκεκριμένου σκηνικού μηνύματος: «…θυμάμαι πως στην αρχή κάθε ταξιδιού, όταν το αγόρι έλεγε για παράδειγμα “ταξίδι δεύτερο”, “ταξίδι τρίτο” …… άναβε ένα φως και την ίδια στιγμή χτυπούσε τη βαλίτσα του έτσι….»). Παρ’ ότι γαλουχημένοι στην παντοκρατορία της εικόνας, των ΜΜΕ και της ιντερνετικής κουλτούρας παραμερίζουν εύκολα την «persona» του ηθοποιού και αναγνωρίζουν τη δυναμική του ρόλου και της υποκριτικής. Η αναγνωρισιμότητα σε κάποια πρόσωπα καλλιτεχνών δεν μπορεί να υποστηρίξει από μόνη της την επιτυχία στην πρόσληψη του ανήλικου κοινού. Οι μικροί θεατές θυμούνται τις καταστάσεις και τους χαρακτήρες, εντυπωσιάζονται από την εξέλιξη της σκηνικής εικόνας αλλά φαίνεται η μνήμη τους να μην δρα επιλεκτικά σε τηλεοπτικά πρόσωπα.
Οι ενδοσχολικές ή οι εξωσχολικές καλλιτεχνικές δραστηριότητες των μαθητών μπορούν να ισχυροποιήσουν τη δυναμική κατασκευής και εδραίωσης αναμνήσεων. Μαθητές που ασχολούνται με τέχνες έδειξαν να αντιλαμβάνονται τη λειτουργία των αντίστοιχων θεατρικών κωδίκων, να σχολιάζουν τη λειτουργία τους και τέλος να καταγράφουν στη μνήμη τους με λεπτομέρειες τη συγκεκριμένη χρήση τους. Επιπλέον αρκετές φορές δείχνουν ενδιαφέρον για την αξιοποίηση τεχνικών, ιδεών κ.λπ. στις δικές τους δραστηριότητες «Μου άρεσε που τα έφτιαχναν οι ίδιοι τα σκηνικά γιατί βλέπεις πώς γίνεται και μπορεί να το κάνεις κι εσύ…», «Σκέφτηκα ότι στην επόμενη παράσταση που θα παίξω θα μπορούσα κι εγώ να αυτοσχεδιάσω…».
Τα γνωστικά αντικείμενα με τα οποία οι μαθητές συνδέουν το ευαίσθητο θέμα της προσφυγιάς και της μετανάστευσης και θυμούνται ότι το συνάντησαν σε κάποια ενότητα είναι (με σειρά συχνότητας αναφορών): Γλώσσα, Θρησκευτικά, Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή, Ιστορία.
Συνεισφορά της έρευνας στη θεωρητική και εφαρμοσμένη επιστημονική γνώση- προεκτάσεις και αξιοποίηση των αποτελεσμάτων
Η υλοποίηση της προτεινόμενης έρευνας συνεισφέρει σημαντικά στο επιστημονικό πεδίο διερεύνησης Πολιτισμός-Θέατρο-Εκπαίδευση. Κατά τη διεξαγωγή της συνεργάστηκαν δημιουργικά Σχολικές Μονάδες, μαθητές, εκπαιδευτικοί, καλλιτέχνες και Φορείς Πολιτισμού (Θέατρα). Έτσι συνέβαλε σε γόνιμες αλληλεπιδράσεις και ανταλλαγές. Η προσπάθεια για παραγωγή νέας επιστημονικής γνώσης κατάφερε να συνδέσει λειτουργικά διαφορετικούς χώρους και πρόσωπα στήνοντας γέφυρες και αναδεικνύοντας πολλαπλές οπτικές. Οι εμπλεκόμενοι νέοι ερευνητές κινούμενοι στους χώρους παραγωγής και πρόσληψης του καλλιτεχνικού γεγονότος, καθώς και στους χώρους του σχολείου, κατάφεραν να δημιουργήσουν εστίες ενδιαφέροντος, διερεύνησης και διαλόγου με άξονα την επαφή του σύγχρονου ανηλίκου με την τέχνη. Οι συζεύξεις που δημιουργήθηκαν, άλλες αναμενόμενες -καθοδηγούμενες από μεθοδευμένες κινήσεις επιστημονικά τεκμηριωμένες και με συγκεκριμένη στόχευση- και άλλες απρόβλεπτες, αυθόρμητες και μη αναμενόμενες θα συμβάλλουν γενικότερα σε μια ενιαία και σφαιρική προσέγγιση προς όφελος όλων των εμπλεκομένων.
Η έρευνα με τον διεπιστημονικό χαρακτήρα που διαθέτει, μπορεί να συμβάλει στη δημιουργία νέων δεδομένων για την αντιμετώπιση και αξιολόγηση μιας παράστασης που απευθύνεται σε κοινό ανηλίκων θεατών. Ως συνέπεια αυτού, ενδέχεται να προκύψει μια νέα αναθεωρημένη άποψη για τον παιδαγωγικό ρόλο που μπορεί να διαδραματίσει το θέατρο για παιδιά και νέους στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς τους. Εκτός όμως από αυτούς τους θεωρητικούς αναπροσανατολισμούς της παιδαγωγικής και η ίδια η θεατρική-καλλιτεχνική πράξη μπορεί να αναπροσαρμοσθεί, όταν ενδεχομένως καταδειχθούν προτεραιότητες που συμβαδίζουν με το σύγχρονο προφίλ του ανήλικου θεατή όπως αυτό διαμορφώνεται μέσα στα νέα κοινωνικοπολιτισμικά δεδομένα, γεγονός που ίσως συντελέσει στη δημιουργία μιας νέας δραματουργίας και μιας νέας παραστασιολογίας, προσαρμοσμένης στις επιταγές της σύγχρονης πολυπολιτισμικής κοινωνίας του θεάματος.
Επιπλέον, η συγκεκριμένη έρευνα μπορεί να αποτελέσει το έναυσμα για έναν διάλογο ανάμεσα στους θεωρητικούς και τους πρακτικούς του θεάτρου, διάλογο που θα εμπλουτίσει τόσο τη θεωρία όσο και τη θεατρική πράξη. Μέσα από το παρόν πόνημα επιθυμούμε, με τρόπο κατανοητό και με στόχο την ολική προσέγγιση, να προσφέρουμε σε σκηνοθέτες, ηθοποιούς, σκηνογράφους και άλλους δημιουργούς που ασχολούνται με το ιδιαίτερο και απαιτητικό αυτό είδος θεάτρου, ένα πλαίσιο σκέψης που μπορεί να υποστηρίξει τον αναστοχασμό και την αναζήτηση ακόμη καλύτερων λύσεων.
Η έρευνά μας, επίσης απευθύνεται σε εκπαιδευτικούς που ασχολούνται με το θέατρο στο σχολείο ή αναλαμβάνουν την τεράστια ευθύνη της πρώτης επαφής του παιδιού με αυτή τη σύνθετη μορφή τέχνης, οι οποίοι μέσα από τη συγκεκριμένη εργασία μπορούν να γνωρίσουν τα «υλικά» της θεατρικής παράστασης και τον τρόπο που αυτά επιδρούν στον ανήλικο θεατή, να αποκτήσουν μία πρώτη επαφή με τη λειτουργία και τη σπουδαιότητα των επιμέρους σκηνικών κωδίκων και τον τεράστιο πλούτο δυνατοτήτων που προκύπτουν από τον συνδυασμό και την αλληλεπίδρασή τους. Τα αποτελέσματα της συγκεκριμένης έρευνας θα βοηθήσουν στην ανάδειξη ποιοτικών κριτηρίων επιλογής όσον αφορά στα θεάματα που απευθύνονται στους μαθητές τα οποία μπορούν να αξιοποιηθούν από τους εκπαιδευτικούς. Αλλά και οι μαθητές, μέσα από τα έργα ανάκλησης και αναγνώρισης καθώς και τη συνέντευξη, πραγματοποίησαν μια «δεύτερη ανάγνωση» των σκηνικών μηνυμάτων-μεμονωμένα ή και συνδυαστικά μια έμμεση αλλά ουσιαστική μεταγνώση όσον αφορά στην τέχνη του «θεάσθαι».
Επιπλέον, ευελπιστούμε ότι από τα ερευνητικά αποτελέσματα θα προκύψουν επιστημονικά συμπεράσματα που θα προκαλέσουν νέα ερωτήματα όσον αφορά στο πεδίο της πρόσληψης και της επεξεργασίας των σκηνικών μηνυμάτων, ώστε ο συναφής θεωρητικός χώρος να περιχαραχθεί με μεγαλύτερη σαφήνεια και να συγκροτηθεί συν τω χρόνω ένα αρτιότερο πλαίσιο αναζήτησης το οποίο θα είναι σε θέση να υποστηρίξει τον μελλοντικό επιστημονικό διάλογο και την έρευνα.
Ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρουμε κάποιες σχετικές προτάσεις για την επέκταση της έρευνας σε μελλοντικές ερευνητικές προσεγγίσεις συναφούς θέματος.Η έρευνα θα μπορούσε να επεκταθεί με πολλούς τρόπους συμπεριλαμβάνοντας:
- μεγαλύτερο δείγμα μαθητών
- περισσότερες και διαφορετικές αισθητικά παραστάσεις στο πεδίο διερεύνησης
- τρίτη φάση διερεύνησης αντοχής των αναμνήσεων (μετά από π.χ. διέλευση ενός χρόνου)
- έλεγχο διαφοροποιήσεων των αποτελεσμάτων ανάλογα με:
α) το περιβάλλον (αστικό, αγροτικό κ.λπ.)
β) την ηλικιακή ομάδα / βαθμίδα εκπαίδευσης
γ) την προϋπάρχουσα θεατρική παιδεία
δ) την ενασχόληση ενδοσχολικά και εξωσχολικά με τις τέχνες
Επίσης, όσον αφορά στα έργα ανάκλησης και αναγνώρισης θα μπορούσε να επεκταθεί και σε ηχητικά στοιχεία.
Εν κατακλείδι, θεωρούμε ότι από τη μια το ερευνητικό μας εγχείρημα θα προσπαθήσει να απαντήσει στο σχετικό έλλειμμα όσον αφορά στη μελέτη της σύνθετης και πολύπλοκης θεατρικής επικοινωνίας στο θέατρο για κοινό ανηλίκων θεατών και από την άλλη θα ανοίξει νέους ορίζοντες στη μελέτη της λειτουργίας της μνήμης μαθητών προεφηβικής ηλικίας. Ευελπιστούμε επίσης, το εκπαιδευτικό σύστημα να μελετήσει, να αξιοποιήσει και να λάβει υπόψη τα συμπεράσματα της συγκεκριμένης έρευνας υπηρετώντας τη διεύρυνση των γνωσιακών ρεπερτορίων και διδακτικών πρακτικών μέσα και έξω από το σχολείο έτσι ώστε οι μαθητές να αυτομετασχηματίζουν το μαθησιακό και εκπαιδευτικό τους γίγνεσθαι και να βιώνουν ένα διαφορετικό «ταξίδι» μάθησης και γνώσης μέσω της τέχνης του θεάτρου, στον 21ο αιώνα της τεχνητής νοημοσύνης, της παγκοσμιοποίησης και των πολυσχιδών ερεθισμάτων.
Αλεξία Παπακώστα
Δρ., ΕΔΙΠ ΠΤΔΕ-ΕΚΠΑ
[i] Στο κείμενο γίνεται χρήση και κάποιων αποσπασμάτων από την εισήγηση των ερευνητριών με τίτλο «Θεατρική μνήμη μαθητών Ε’ Δημοτικού» στο Συνέδριο «Ο χρόνος στο Θέατρο. Θεατρική μνήμη ενός άχρονου παρόντος» ( 23-25 Μαΐου 2019). Πρακτικά υπό δημοσίευση (επιμ. Σίμος Παπαδόπουλος).
